سه انحراف ابزارهای بورسی

دنیای اقتصاد - هدیه لطفی: معاملات اختیار سهام (option) پس از مدت‌ها انتظار به‌طور رسمی از اواخر پاییز سال گذشته در بورس تهران راه‌اندازی شد. اقدامی که به اعتقاد کارشناسان گام مهمی به سوی استانداردهای بین‌المللی بود.

بازار سهام کشور مانند سایر بازارهای بزرگ اقتصادی، نیازمند ایجاد شرایط جدید معاملاتی از طریق توسعه ابزارهای مالی است و با توجه به اینکه قرارداد آپشن یا همان اختیار معامله از بهترین ابزارها برای پوشش و انتقال ریسک و نیز راهکار مناسبی در راستای کشف قیمت محسوب می‌شود، راه‌اندازی این ابزار پس از گذشت چند سال از عمر بازار سرمایه را، باید به فال نیک گرفت. با این حال هر چند این ابزار مالی جدید به‌عنوان یکی از اجزای پازل توسعه بازار سرمایه مورد توجه فعالان اقتصادی قرار گرفته، اما هنوز کاستی‌ها و نواقص زیادی برای رسیدن به جایگاه مطلوب خود دارد.

بازار سرمایه ایران از عمق کم و محدودیت‌هایی برخوردار است که ابزارهایی مانند آپشن و معاملات آتی با پوشش ریسک و مدیریت حرفه‌ای پرتفوی‌ها به عمیق شدن آن کمک بسیاری می‌کند. اما این مهم در صورتی محقق خواهد شد که با اصول اجرایی، هدفمند و صحیح راه‌اندازی و با تکمیل کلیه این فرآیند، اقدام به ورود آن شود. نه مانند شرایط کنونی که در یک اقدام عجولانه و بدون درنظر گرفتن و ایجاد ساختارهای لازم، استفاده از این ابزار مفید را دچار فرصت‌سوزی کنیم.

امری که در ورود و عدم استقبال سرمایه‌گذاران در ورود به اوراق اختیار معاملاتی که تا‌کنون منتشر شده، قابل مشاهده است. روز گذشته اختیار معامله خرید و فروش با سررسید مهرماه ۹۶ روی سهام سه شرکت گسترش نفت و گاز پارسیان، مدیریت پروژه‌های نیروگاهی ایران و پالایش نفت اصفهان منتشر شد و متاسفانه هیچ خرید و فروشی برای آپشن‌های مزبور به ثبت نرسید. از این مهم‌تر مشاهده یکی دو تقاضای ثبت شده با قیمتی به میزان ۱/ ۰ قیمت عرضه شده بود. این اختلاف شدید قیمتی نشانگر نبود استقبال از اختیار معاملات بود. در آپشن‌های عرضه شده در دوره‌های قبلی نیز چنین رفتار مشابهی قابل رصد بود.

برای بررسی جزئیات بیشتر در راستای استقبال اندک از این ابزار مالی جدید و بیان دیدگاه‌ها درخصوص عوامل موثر بر این امر به گفت‌وگو با کارشناسان بازار سهام پرداختیم؛ طبق نظرات این مدیران نبود سازوکارهای مناسب، نبود نرم‌افزارهای مخصوص و فقدان آموزش در مورد عملکرد این ابزار، از مهم‌ترین‌ عوامل عدم موفقیت این ابزار‌ها بوده است. این سه عامل از جمله مهم‌ترین انحرافات استفاده از این ابزار در بازار سهام است. در این راستا پیشنهادهایی از قبیل ایجاد آپشن شاخص، ورود بازارگردان‌ها، الزام برای صندوق‌های سرمایه‌گذاری در خرید اختیار معامله درخصوص بهبود بازار این ابزار جدید مطرح شد. در ادامه به بررسی ضعف‌های استفاده از این ابزار و پیشنهادهایی در این باره از منظر دو کارشناس بازار سهام می‌پردازیم.

بهبود سازوکارها در اولویت است

مدیر تحقیق و توسعه شرکت بورس تهران با بیان اینکه می‌توان از برخی ابزارهای مشتقه به‌صورت ترکیبی به منظور تامین مالی و پوشش ریسک استفاده کرد، گفت: معاملات اختیار سهام یکی از ابزارهایی است که می‌تواند از بعد نقد‌شوندگی و تامین مالی به ذی نفعان بازار سرمایه کمک کند. رضا کیانی در ادامه افزود: با توجه به اهمیت بالای این ابزار برای توسعه بازار سرمایه، شاهد عدم استقبال برای این ابزار هستیم. وی در ادامه به اظهار دلایل این ناکامی پرداخت و گفت: مشخصات کنونی قراردادها، نحوه عملیات از قبیل محاسبه مارجین و اهرم، نبود نرم‌افزار معاملاتی مخصوص و فقدان آموزش مناسب از جمله مهم‌ترین‌ دلایل این موضوع است.

کیانی در ادامه توضیح داد: در حال حاضر به دلیل نبود نرم‌افزار مخصوص برای استفاده در معاملات آپشن، محاسبه دقیق مارجین امکان‌پذیر نیست و این مولفه به‌صورت غیرحرفه‌ای و بسیار بالا محاسبه می‌شود و به این ترتیب اهرم به کارگیری در آپشن مورد نظر کاهش خواهد یافت. مارجین (‌MARGIN) وجه تضمین اولیه وجهی است که به‌عنوان ضمانت در انجام تعهدات از طرفین قرارداد دریافت و در حساب کارگزاری مسدود می‌شود. اهرم (Levrage) نیز یکی از گزینه‌های مهمی است که به معامله‌گران این امکان را می‌دهد که با مقدار کمی پول بتوانند معاملات بزرگ‌تر را انجام دهند. به‌طور مثال وقتی اهرم شما یک به ۱۰ است، شما می‌توانید معامله‌ای که به ۱۰۰ تومان پول احتیاج دارد را با یک تومان انجام دهید. به گفته کیانی، به هر میزان که اهرم مورد نظر بیشتر باشد، جذابیت معامله افزایش یافته و سرمایه‌گذاران اشتیاق بیشتری برای سرمایه‌گذاری و ورود به بازار آپشن نشان می‌دهند.

نیاز جدی به نرم‌افزار‌های مخصوص

وی ادامه داد: متاسفانه به دلیل نبود زیرساخت‌های دقیق و به خصوص نرم‌افزار مناسب، محاسبه مارجین و تضامین لازم وجود ندارد. در واقع آپشن به کار گرفته‌شده در در بازار سهام ایران مطابق با رویکردهای جهانی نیست و با مقیاس‌های بین‌المللی فاصله زیادی داریم. کیانی در ادامه افزود: درخواست برای خرید نرم‌افزار مرتبط با این موضوع داده شده تا به این ترتیب نه تنها موارد مطرح‌شده مرتفع شود. بلکه خریداری ابزارهای مشتقه نیز با سهولت بیشتری انجام شود. به گفته وی این نرم‌افزار هنوز تهیه نشده است.

آپشن شاخص، رویکردی مناسب‌تر

مدیر تحقیق و توسعه شرکت بورس تهران در ادامه به تجربه دنیا و استفاده از آپشن روی شاخص اشاره کرد و گفت: اصولا در دنیا حجم معاملات آپشن شاخص بسیار بالاتر از حجم معاملات آپشن سهام است و بسیاری از بورس‌های مطرح دنیا، معاملات خود را با آپشن شاخص آغاز کرده و این موضوع را به سهام نیز گسترش داده‌اند. کیانی ادامه داد: بورس تهران نیز از سال ۹۳ شاهد اعطای مجوز کمیته فقهی برای تاسیس و راه‌اندازی معاملات اختیار سهام بود. زیرساخت‌های مناسب با همکاری ارکان بازار سرمایه آماده و نخستین معاملات آپشن نیز از پاییز سال گذشته آغاز شد.

وی در ادامه با اظهار این مطلب که‌ بهتر است این معاملات به جای سهام روی شاخص یا سبد سهام صورت می‌گرفت، گفت: کمیته فقهی مجوزی تحت‌عنوان تشکیل آپشن سبد سهام را اعطا کرد. اما طبق تصمیمات، این معاملات روی سهام آغاز شد. وی در ادامه تصریح کرد: شاید اگر آپشن را با شاخص یا سبد سهام آغاز کرده بودیم، شانس موفقیت بیشتری داشتیم و استقبال بالاتری از آن صورت می‌گرفت. کیانی در ادامه توضیح داد: چون در استفاده از ابزار مبتنی بر شاخص دیگر توقف نماد و قفل شدن نقدینگی وجود ندارد، می‌توان نقدشوندگی همیشگی را برای آن متصور شد. وی ادامه داد: با استفاده از این ابزار‌ها یکی از نگرانی‌ها و ابهامات سرمایه‌گذاران از توقف طولانی مدت نماد و عدم امکان معامله، مرتفع شده و معامله‌گران هر زمان که اراده کنند به دارایی خود می‌رسند.

فقدان آموزش مناسب

به گفته کیانی، آغاز به کار ابزارهای مالی جدید بسیار مهم است؛ اینکه چه زمانی و با چه استراتژای این ابزار را شروع کنیم؟ شانس موفقیت کدام روش بالاتر است یا دیگر ابهامات در این زمینه می‌تواند زمینه‌ساز موفقیت یا شکست در ورود ابزار جدید به بازار سرمایه باشد. وی ادامه داد: هر چند مشکل نرم‌افزاری موجود بسیار زیاد است، اما نبود آموزش صحیح نیز یکی دیگر از عوامل عدم استقبال از آپشن بوده است. متاسفانه آموزش و فرهنگ‌سازی مناسبی در این زمینه صورت نگرفته و شاید بتوان ناآگاهی ازساز و کار این معاملات را یکی دیگر از مهم‌ترین‌ دلایل حجم پایین استقبال دانست.

عوامل 5 گانه

در این میان کورش شمس، از مدیران فعال بازار سهام با اشاره به این مطلب که راه‌اندازی بازار آپشن گامی مهم در توسعه بازار سرمایه است، گفت: آپشن زمانی با استقبال فعالان بازار روبه‌رو می‌شود که دایره مخاطبان بالایی داشته باشد. بنابراین یکی از مهم‌ترین دلایل در ناکامی و عدم استقبال از این ابزار جدید را می‌توان در عدم شناخت، نبود تبلیغات مناسب و برگزاری کلاس‌های آموزشی برای فعالان بازار یافت. وی ادامه داد: یکی از وظایف مهم بازار در درجه نخست، اطلاع‌رسانی مناسب درباره این ابزار به فعالان بورس و در مرحله بعدی تشویق سرمایه‌گذاران و متصدیان صنایع مختلف به استفاده از این ابزار است. شمس با اظهار این مطلب که برای رونق ابزارهای مالی جدید در بازار سرمایه، باید فرهنگ‌سازی مناسب بین فعالان بازار صورت گیرد تا آنها با ابزار‌ها و کاربردهای آن آشنا شوند، گفت: در تمامی بازارهای مالی دنیا، معاملات آپشن پیش‌زمینه راه‌اندازی معاملات سهام است. اما در بازار سهام ایران بدون درنظرگرفتن ساختارهای مناسب، شاهد ورود آپشن به بازار بودیم.وی در ادامه چند عامل مهم را در روند ناکارآمد بودن اوراق اختیار معامله تاثیرگذار دانست و گفت: عدم برگزاری دوره‌های آموزشی مناسب، نبود زیرساخت‌های فناوری عملیاتی به حد کافی، مشکلات موجود در بحث‌های مارجین، نبود آپشن در نمادهای شاخص‌ساز و با نقدشوندگی بالا و فقدان بازارگردان از مهم‌ترین دلایل این امربوده است.

نبود بازارگردان

شمس در ادامه با اشاره به بحث بازارگردان، افزود: نیاز به بازارگردان نه تنها در بازار نقد ما احساس می‌شود، بلکه نبود آن در آپشن نیز یکی از معضلات بزرگ است. وی ادامه داد: در این راستا می‌توان با الزام کمی برای نهادهای مالی، آنها را در نقش بازارگردان فعال کرد. به‌طور مثال صندوق‌های سرمایه‌گذاری با درآمد ثابت با توجه به الزام سازمان بورس، ملزم به اختصاص بخشی از دارایی خود به سهام دارند. ‌می‌توان این صندوق‌ها را مکلف به خرید حتی یک درصد از دارایی خود و چینش پرتفوی به آپشن کرد.شمس در ادامه تاکید کرد: این امر نه تنها به رونق بازار آپشن کمک بالایی خواهد کرد، بلکه خود به‌عنوان یک بازارگردان وارد عمل شده و این نقش را نیز پررنگ‌تر می‌کند.

اختیار معامله را بیشتر بشناسیم

اختیار معامله، قراردادی با اهمیت و دارای جایگاهی ویژه در بازارهای بین‌المللی است. اما برای اینکه این قرارداد بتواند تحولی در بازار سرمایه ایجاد کند، باید مجموعه‌ای از فاکتورها و پیش نیازها رعایت شود؛ در گام نخست، باید قرارداد آپشن را در راستای کارکرد اصلی‌اش یعنی پوشش ریسک به کار گرفت تا ناظر تحولی مثبت در بازار سرمایه باشیم. در این میان، یکی از وظایف مهم بازار در درجه نخست، اطلاع‌رسانی مناسب درخصوص این ابزار به فعالان بورس و در مرحله بعدی تشویق سرمایه‌گذاران و متصدیان صنایع مختلف به استفاده از این ابزار است. در واقع برای رونق ابزارهای مالی جدید در بازار سرمایه، باید فرهنگ‌سازی مناسب بین فعالان بازار صورت گیرد تا آنها با ابزارها و کاربردهای آن آشنا شوند.

امکان کاهش میزان ریسک سرمایه‌گذاری در سهام، افزایش میزان تحلیل بازار و برآورد انتظارات بازار از آینده سهام از جمله مزایای راه‌اندازی آپشن است. ایجاد فضای معاملاتی برای کسب سود بیشتر نیز از جمله دیگر اهداف این ابزار است؛ به‌طوری‌که با فراهم آوردن فضایی برای عده‌ای که قصد کسب سودهای بیش از حد معمول دارند و می‌تواند با استفاده صحیح از ابزار مزبور، ریسک نوسانات بالا را کاهش دهند. علاوه بر این نگاه تحلیلی به آینده و همچنین انتظار برای حرکت سهام در دوره میان مدت را می‌توان از دیگر منفعت‌های آپشن برشمرد.