صادرات قیر ایران به‌رغم برخی مشکلات ادامه دارد

سحر نمایشی: روز گذشته گزارشی در خبرگزاری فارس منتشر شد مبنی بر اینکه آشفتگی بازار قیر ایران به جایی رسیده که پرونده‌های کلان فساد در آن تشکیل شده و صادرات قیر تقلبی تحت عنوان قیر ایرانی باعث ممنوعیت واردات قیر ایرانی در بعضی کشورهای جهان شده است. اما این موضوع در حالی است که برخی کارشناسان پاسخ‌های متفاوتی برای این ادعا مطرح کرده‌اند و معتقدند: قیر ایرانی همچنان در برخی کشورها جایگاه خود را حفظ کرده است به طوری که حتی شرکت‌های بی نام نیز به همین سادگی نمی‌توانند مانع از صادرات این محصول از ایران شوند.

آنچه در گزارش خبرگزاری فارس منتشر شده با این عنوان بود که قیر ایرانی دیگر بر جاده‌های خارجی نمی‌نشیند اما پیگیری‌‌های «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد صادرات قیر ایران به کشورهای مورد نظر همچنان ادامه دارد و ما به‌طور کامل بازارهای صادراتی خود را از دست نداده‌ایم.

محتوای این گزارش به این مضمون بود که صادرات محصولات نفتی از جمله قیر در یک کشور نفت‌خیز مانند ایران یک روال و رویه طبیعی است، حتی اگر پالایشگاه‌های ایران به گونه‌ای طراحی شده باشند که سهم تولیدات کم ارزش آنها مانند نفت کوره، قیر و VB که از بخش‌های انتهایی برج تقطیر به دست می‌آیند نسبت به فرآورده‌های با ارزشی مانند بنزین، گازوئیل، نفت سفید و LPG به شکل غیر‌طبیعی بالا و دور از استانداردهای فعلی و سابق جهان باشد. اما آنچه غیر‌طبیعی است،‌ ممنوعیت استفاده از قیر ایرانی در بعضی کشورهای جهان و همچنین کیفیت بسیار بد آسفالت‌ جاده‌های ایران ناشی از کیفیت بسیار پایین قیر است.

طبق ادعای این گزارش کیفیت قیر ایران به حدی افت کرده که حتی در کشورهایی که به کیفیت اهمیت کمتری می‌دهند مانند سریلانکا و بعضی ایالت‌های چین استفاده از قیر ایرانی به کلی ممنوع شده است. شهرداری کلانشهر استانبول نیز شرایط به شدت سختگیرانه‌ای درباره واردات قیر از ایران وضع کرده است تا عملا قیر ایرانی در خیابان‌های این شهر استفاده نشود.

کیفیت آسفالت خیابان‌های ایران نیز نیاز به یادآوری ندارد. بسیاری از کارشناسان دلیل کیفیت پایین آسفالت را کیفیت پایین قیر و همچنین تکنیک استفاده از آن می‌دانند. آن هم در شرایطی که دو محقق ایرانی در دانشگاه‌های آمریکا نرم‌افزاری را طراحی کرده‌اند که با گرفتن اطلاعات و داده‌های مربوط به شرایط آب و هوایی در ۲۰ سال گذشته می‌تواند نوع قیر مورد نیاز برای آسفالت را با دقت ۵۰ متر مشخص کند، اما چرا وضعیت قیر ایران و اعتبار آن در بازارهای جهانی تا این حد افت کرده است؟ واقعیت آن است که بازار تولید و فروش قیر ایران به حال خود رها شده است. نه آیین‌نامه مشخصی برای تولید قیر و آسفالت مورد استناد است و نه نهادهایی که اختیارات حاکمیتی دارند مانند شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی از اختیارات خود برای ساماندهی بازار قیر کشور به خوبی استفاده می‌کنند.

صادرات قیر تقلبی با برند قیر ایران

آنچه در این میان بیش از پیش مورد توجه این گزارش قرار گرفته پدیده جدید در صنعت قیر کشور، یعنی فروش قیر تقلبی به جای قیر واقعی است. به گونه‌ای که به عنوان مثال شرکت‌های جدیدالتاسیس به جای قیر، VB پالایشگاه‌های بزرگ کشور را به نام قیر ایرانی صادر می‌کنند. VB که در واقع ته‌مانده برج تقطیر پالایشگاه‌ها است کیفیت بسیار پایین‌تری از قیر دارد.

به عنوان مثال شرکتی که ۷۰ میلیارد تومان بدهی معوق به یکی از بانک‌های کشور دارد بخش بدهکار شرکت را جدا کرده و دارایی‌های آن را به یک شرکت جدید منتقل کرده‌ است. این شرکت VB پالایشگاه بندرعباس را که کیفیت بهتری نسبت به محصول مشابه دیگر پالایشگاه‌ها دارد خریداری کرده و تحت نام قیر ایران صادر می‌کند. این شرکت در حالی محصول خود را به قیمت ۴۳۰ دلار در هر تن به فروش می‌رساند که شرکت نفت پاسارگاد به عنوان بزرگ‌ترین تولید‌کننده قیر خاورمیانه که طبعا هزینه‌های تولید بسیار پایین‌تری نسبت به رقبا دارد قیر را به قیمت ۴۶۰ دلار در هر تن به فروش می‌رساند. نزدیک‌ترین رقیب بازار قیر ایران یعنی شرکت‌های بحرینی هر تن قیر را به قیمت ۵۵۰ دلار در هر تن به فروش می‌رسانند.

طبعا عملکرد و کیفیت آنچه شرکت یاد شده و شرکت‌های تازه تاسیس مشابه تحت نام قیر ایران می‌فروشند نه تنها باعث از دست رفتن بازارهای قیر ایران در بلندمدت می‌شود بلکه قیمت قیر ایران را نیز در بازارهای جهانی کاهش می‌دهد.

بر‌اساس این گزارش در سال ۸۹ سهم این شرکت‌ها که به شرکت‌های خصوصی معروف شده‌اند (شرکت‌های اصلی تولیدکننده قیر در اختیار نهادهای عمومی غیر دولتی یعنی صندوق‌های بازنشستگی قرار دارند) در بازار قیر بین ۱ تا ۲ درصد بوده است. در سال ۹۰ این سهم به ۸ تا ۹ درصد رسیده و در سال ۹۱ سهم آنها از بازار ۱۵ درصد بوده است. سهم این شرکت‌ها از بازار در سال ۹۲ به ۲۰ درصد رسیده و اگر رشد سهم بازار آنها به همین ترتیب ادامه یابد تا ۲ یا ۳ سال آینده بازیگر اصلی صنعت قیر ایران این شرکت‌ها خواهند بود.

طبق آمار بورس کالا در حال حاضر ۵۰ شرکت در عرضه قیر ایران فعال هستند. این در حالی است که در هیچ کشوری بازار قیر تا به این حد متکثر و پراکنده نیست و قیر عملا توسط مجتمع‌های بزرگ پالایشی به‌خصوص خود پالایشگاه‌ها تولید و عرضه می‌شود.

انحصار،‌ تقلب و رفتار بی‌ضابطه در بازار قیر ایران

طبق گزارش خبرگزاری فارس این شرکت‌ها به‌دلیل اینکه در عرضه قیر با کیفیت نمی‌توانند با شرکت‌های اصلی رقابت کنند، یا انحصار خرید قیر از شرکت‌های اصلی را نصیب خود می‌کنند یا از انواع روش‌های تقلب برای تولید قیر بی‌کیفیت و کم ارزش و فروختن آن تحت نام قیر ایران بهره می‌گیرند.

چنان‌که بعضی از این شرکت‌ها قیر طبیعی را که در هر تن تنها ۷۰۰ تومان قیمت دارد با قیر پالایشگاهی که بیش از ۴۰۰ دلار در هر تن ارزش دارد مخلوط کرده و به نام قیر پالایشگاهی می‌فروشند. بعضی از آنها همان‌طور که اشاره شد VB را به عنوان قیر به مشتریان خود عرضه کرده و بعضی دیگر هر چه به دستشان برسد، از جمله لاستیک‌های فرسوده را با قیر پالایشگاهی مخلوط می‌کنند و به قیمت ارزان‌تر می‌فروشند. در چنین شرایطی طبیعی است که بسیاری از کشورها واردات قیر را از ایران ممنوع کنند.

راهکار اولیه برای کنترل آشفته بازار قیر محدود کردن صدور مجوز ایجاد واحدهای قیرسازی از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت است. توجه به آیین‌نامه‌هایی از قبیل آیین‌نامه تولیدکنندگان آسفالت نیز می‌تواند به کنترل بخشی از این بازار و کیفیت قیر مصرفی کمک کند.

در همین حال رئیس اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی با تایید برخی و تکذیب برخی دیگر از این اظهارات به «دنیای اقتصاد» گفت: شرکت‌های شناخته شده ما مشکلی در زمینه صادرات ندارند، درست است که برخی از شرکت‌های یکبار مصرف و متخلف با طمع‌های خود مشکلاتی از لحاظ اعتماد و هزینه برای سایر شرکت‌های نامدار ایجاد کرده‌اند، اما این مساله مانع از صادرات شرکت‌های صاحب نام در زمینه تولید قیر نشده است.

خسروجردی در ادامه افزود: کشورهایی که در زمینه صادرات قیر با ما در ارتباط هستند هیچ کدام در تولید این محصول خودکفا نیستند، حتی من با اطمینان می‌گویم که صادرات ما به کشوری مانند ترکیه در چند ماه اخیر نسبت به ۸ سال گذشته بیشتر شده و در حال حاضر نیز برخی کشورها مانند چین برای تهیه قیر مورد‌نظر خود فرمول تهیه می‌کنند و بر اساس آن، محصول مورد‌نظر خود را از شرکت‌های ایرانی دریافت می‌کنند‌. البته باید تاکید کنم تنها چند شرکت تولیدی در کشور هستند که می‌توانند فرمول مورد نظر چینی را در تولید قیر تهیه کنند.

وی همچنین در مورد تولید قیرهای تقلبی در کشور اظهار کرد: برخی نفت سفید را با موادی مخلوط می‌کنند و مازوت سوبسیددار را نیز دوباره حرارت می‌دهند و به آن اضافه می‌کنند تا فرآورده‌های گران‌قیمت آن جدا شود و بخش باقیمانده را با قیر طبیعی که در کشور وجود داشته و بشکه‌ای ۵۰۰ تا ۶۰۰ دلار قیمت دارد، مخلوط می‌کنند. به این ترتیب قیری بی‌کیفیت تولید شده و ارزان‌تر از قیر استاندارد تولید داخل صادر می‌شود یا در داخل به فروش می‌رسد. باید تاکید کرد که نیت این قبیل شرکت‌ها از تولید این نوع قیر بی‌کیفیت جلوگیری از تداوم فعالیت شرکت‌هایی است که اصول استاندارد را در تولید قیر با کیفیت لحاظ می‌کنند، اما این افراد باید بدانند با تمام اقدامات سوء آنها، شرکت‌های صاحب نام با تمام توان به فعالیت خود ادامه می‌دهند.

وی ادامه داد: استفاده از قیر بی‌کیفیت این شرکت‌ها موجب شده تا آسفالت‌های تولیدی به جای ۱۰ سال، در همان سال اول خراب شوند و فروشندگان این قیر تقلبی ۱۵۰ تا ۲۰۰ دلار در هر تن سود به دست آورند، در صورتی که با استفاده نکردن از خاکستر نا‌مرغوب در قیر طبیعی می توان عمر استفاده از آسفالت‌ها را طولانی‌تر کرد.

رئیس اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی در پایان گفت: هر شرکت متخلفی را که در این زمینه شناسایی کنیم معرفی کرده و تا جایی که بتوانیم جلوی تقلبات را خواهیم گرفت؛ چرا که برخورد نکردن با افراد متقلب و سودجو در این میان موجب کاهش تقاضا و در نتیجه تعطیلی واحدهای تولیدی خواهد شد، کمااینکه تداوم تولید قیر بی کیفیت سبب انباشت این قیر توسط دلالان حرفه‌‌ای در استخرهای خاکی و دریاچه‌های قیر نیز می‌شود.