اقتصاد آزاد، لازمه بورس انرژی فعال

گروه بورس کالا- طیبه شهبازی: اسفندماه ۱۳۹۱ بود که بورس انرژی پس از مدت‌ها کشمکش درباره نحوه معاملات و کالاهایی که باید در آن خرید و فروش شوند آغاز به کار کرد. از زمان شروع فعالیت این بورس تاکنون، معاملات برق، زغال سنگ و قطران در این بورس انجام شده و محصولات متنوع دیگری نیز در آن پذیرش شده‌اند که در انتظار عرضه هستند. برق اما، اولین محصولی است که طبعا به دلیل ماهیت آن در بورس انرژی آغاز به فعالیت کرد و در این مدت به گفته مدیر عامل بورس انرژی ایران که با «دنیای اقتصاد» گفت‌وگو کرده است، روزانه حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیون تومان معامله در حوزه برق در این بورس انجام می‌شود که به افزایش نقدینگی و رونق بازار برق کمک شایانی کرده است. به عبارت دیگر، بورس انرژی محلی برای تبادل برق بین تولیدکنندگان و خریداران واقعی عمده این محصول است. اما در این بین، از همان ابتدای آغاز فعالیت این بازار، چالش‌هایی از سوی کارشناسان آگاه در حوزه اقتصاد انرژی برای این امر مطرح بود که البته برخی از این چالش‌ها همچنان وجود دارند. گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید: دبیر سندیکای صنعت برق کشور معتقد است در حال حاضر یکسری خرید و فروش به شکل مدیریت شده و مهندسی شده در این بورس صورت می‌گیرد، اما مشکل این است که ذات بورس باید بر مبنای اقتصاد آزاد و مبتنی بر رقابت باشد که این مساله در حال حاضر در این بازار دیده نمی‌شود. به گفته حمیدرضا صالحی تا زمانی که مشکلات موجود در بخش اقتصاد انرژی به طور کامل حل نشده و قیمت در صنعت برق واقعی نشود، بورس انرژی که باید گویای عرضه و تقاضا در فضای رقابتی باشد، با ابهام و تردید روبه‌رو خواهد بود. از جمله این چالش‌ها به اعتقاد وی دولتی بودن صنعت برق است و این صنعت از مرحله تولید تا توزیع باید خصوصی باشد (البته به جز بحث انتقال که طبق اصل ۴۴ قانون اساسی امکان انفکاک آن از دولت وجود ندارد) تا تولیدکننده بتواند در قیمت‌گذاری نقش داشته باشد. صالحی همچنین بر این باور است که باید به سمتی حرکت کرد که خصوصی‌‌سازی واقعی در این حوزه صورت بگیرد که البته پیش نیاز این امر به اعتقاد وی، استفاده از ظرفیت‌های بازار رقابتی و قیمت آزاد انرژی است که البته تا رسیدن به این مطلوب فاصله زیادی وجود دارد؛ چراکه باید اجازه داد قیمت‌های انرژی در کشور واقعی شود، در حالی که این قیمت‌ها در حال حاضر در یک شیب گرفتارند. به عقیده وی در برنامه چهارم توسعه پیش‌‌بینی شده بود که هر سال ۲۰ درصد به بهای برق افزوده شود تا به قیمت واقعی برسد، اما از سال‌های ۸۳ تا ۸۴ با روی کار آمدن دولت نهم، جلوی برنامه چهارم گرفته شد و این افزایش قیمت اتفاق نیفتاد و امروز شاهدیم که قیمت انرژی، واقعی نیست و حالا هم نمی‌توان به مردم شوک وارد کرد و قیمت را به یکباره بالا برد؛ بنابراین باید ترتیبی اتخاذ شود که قیمت‌ها به مرور واقعی شوند تا بورس انرژی به صورتی که باید، به کار خود ادامه دهد. به اعتقاد دبیر سندیکای صنعت برق ایران، این مساله نیاز به یک نظام رگولاتوری تنظیم قیمت در عرضه دارد که البته چنین نظامی در بخش برق وجود ندارد و حالا این امکان برای بورس انرژی که تلاش می‌کند به مرور بخشی از این سازمان رگولاتوری را در خود تعریف کند، بدون آزادسازی قیمت‌ها و رقابتی شدن عرضه و تقاضا، وجود ندارد. به اعتقاد صالحی، در حال حاضر قیمت‌هایی که در بورس انرژی برای برق کشف (یا به گفته او تعیین) می‌شود، قیمت‌های صوری است؛ به عبارت دیگر قیمت تمام شده و تکلیفی است که دولت تعیین کرده و واقعی نیست. به گفته وی وزارت نیرو اعلام کرده است که در حال حاضر قیمت تمام شده یک کیلووات ساعت برق در حدود ۸۰ تومان است (البته بدون قیمت سوخت)، در حالی که مردم حدود ۴۳ تومان برای یک کیلووات ساعت برق می‌پردازند که این اختلاف فاحشی است؛ حتی بخش عمده ای از همین مبلغ (۴۳ تومان) هم به بخش هدفمندی می‌رود و از این طریق بین مردم توزیع می‌شود که این روند باید ابتدا متوقف شود و خود برق بتواند از درآمدهای خود عملیات بالانس تراز درآمد و هزینه‌های صنعت برق را ایجاد کند و بعد از این است که بورس انرژی معنا پیدا می‌کند. به گزارش «دنیای اقتصاد» چندی پیش از سوی رییس سازمان بورس و اوراق بهادار اعلام شد که با رایزنی بورس انرژی و وزارت نیرو قرار است خریداران خصوصی، برق را مستقیما از فروشندگان خصوصی خریداری و وجه معامله را مستقیما به نیروگاه پرداخت کنند؛ صالحی در مورد این مساله معتقد است که این می‌تواند به عنوان یک پایلوت که بتوان مشکلات را به روش‌های روشن اصلاح کرد، شروع خوبی باشد. اما به گفته وی این مساله هم بر مبنای یک اقتصاد آزاد نیست که به طور مثال یک مصرف کننده برق بتواند با پایین‌ترین قیمت برق را خریداری کند. این موضوع هرچند که هنوز جا نیفتاده است اما صالحی از این حرکت استقبال می‌کند و معتقد است که به صورت یک پایلوت آزمایشی می‌توان به مشکلات حوزه عرضه و تقاضا در صنایع پی برد اما به عقیده وی ریشه اصلی تمام مشکلات در بخش برق از جمله بورس انرژی و خصوصی سازی توزیع برق که چالش‌های بسیار زیادی در این مورد وجود دارد، واگذاری‌ها است. اگر بتوان در دولت آینده بحث اقتصاد انرژی را دوباره اجرایی کرد، می‌توان شاهد بود که این صنعت زیرساختی که نقش بسیار اساسی در توسعه کشور دارد رشد کند. اما در شرایط کنونی که اوضاع صنعت چندان تعریفی ندارد نمی توان به این مهم دست یافت. از سوی دیگر به گفته صالحی، کل حجم برق قابل معامله در صنعت برق (با قیمت ۴۳ تومان برای فروش) رقمی در حدود ۲۰۰ میلیارد کیلووات ساعت معادل ۸ هزار میلیارد تومان در سال است (کل ظرفیت دادوستد برق در بورس). به گفته صالحی به فرض اینکه عدد صحیح باشد باز هم عملکرد ذاتی بورس انرژی که همان آزاد بودن قیمت برق و عرضه برق مطمئن، پاک و ایمن و تقاضای متناسب با آن است را شاهد نیستیم، چراکه در اینجا قیمت‌ها از قبل به نوعی تعیین و مدیریت شده است که البته این تعیین قیمت توسط بخش خصوصی یا صاحب کالا هم صورت نمی‌گیرد. وی در ادامه افزود: در بحث آزادسازی قیمت‌ها، هیچ‌کس با این موضوع که شوک به مردم وارد شود، موافق نیست بلکه نظر بر این است که اهمیت این صنعت زیرساختی، با مدیریت بر قیمت و عددسازی زیر سوال نرود، بلکه باید در یک اقتصاد آزاد، قیمت تمام شده برق واقعی شود؛ مثلا با یک شیب سالانه ۳۰ یا ۴۰ درصد به قیمت واقعی نزدیک شود تا از سوی مردم نیز این رشد طبیعی تلقی شود. «کشف قیمت» می‌کنیم نه «تعیین قیمت» مدیرعامل بورس انرژی کشور در گفت‌وگو با دنیای اقتصاد و در پاسخ به این سوال که آیا در بورس انرژی قیمت‌ها «تعیین» می‌شوند یا «کشف» با رد اظهارنظرهایی که روش جاری بورس انرژی را به نوعی تعیین دستوری قیمت می‌دانند اعلام کرد معاملات بورس انرژی هیچ ارتباطی به این مباحث ندارد، بلکه تعداد عرضه و تقاضا است که روند این بورس را در معاملات برق روشن می‌کند و تعداد این عرضه و تقاضا به قدری است که هر عرضه‌کننده‌ای قیمت خود را اعلام می‌کند و بر اساس قیمتی که خریدار و فروشنده در سیستم قرار می‌دهند، سیستم مچ می‌کند و حتی دو طرف عرضه‌کننده و خریدار یکدیگر را نمی‌بینند تا معاملات یا تعیین قیمت صورت بگیرد. از سوی دیگر ساختار این بازار به گونه ای است که در حال حاضر در هر سمت خرید و فروش، ۲۰ خریدار و بیست فروشنده در حال فعالیت هستند و کثرت در هر دو سمت وجود دارد و همین امر موجب می‌شود که قیمت‌های کشف شده بسیار به واقعیت نزدیک باشند و دامنه قیمتی در این بازار این مساله را تایید می‌کند. به گفته شاپور محمدی، طبیعتا این بازار هم نیاز به تکامل و مشارکت‌کنندگان بیشتر دارد؛ چراکه در مراحل اولیه خود به سر می‌برد و بازاری نوپا است، اما این اظهار نظر که قیمت در این بازار به شکل صوری است، یک حرف کلی و بدون بررسی به نظر می‌آید و قابل اتکا نیست و می‌توان به هر بازاری خصوصیت صوری بودن را نسبت داد، اما این امر درست نیست، بلکه باید بتوان با دلیل و مدرک در این باره سخن گفت. به گفته وی، تعداد خریدار و فروشنده به میزانی است که قیمت مناسب در این بازار کشف شود و این روال طبیعی است. از طرفی در هیچ کجای دنیا هنوز هیچ بازاری به رقابت کامل نرسیده و روال بازارها نسبی است. به گفته محمدی، خصوصیات شفاف و کارآ، یک درجه برای بازار است و نمی‌توان در این مورد «صفر و یکی» برخورد کرد و یک بازار را کلا غیر کارآ و دیگری را تماما کارآ معرفی کرد. طبیعی است که هر بازاری با افزایش تعداد مشارکت‌کنندگان بهبود پیدا می‌کند. به گفته مدیرعامل بورس انرژی، تاریخچه قیمتی که در طول عمر ۴ ماهه این بازار به وجود آمده، نشان‌دهنده این است که دو طرف عرضه و تقاضا چقدر در تعیین قیمت‌ها نقش داشته‌اند و در این میان، نوسانات قیمت در این بازار به خوبی گویای رونق و تنفس صحیح این بازار است.

اقتصاد آزاد، لازمه بورس انرژی فعال