فریبرز خروشی * نوشته آقای محمد سیاوشی در روزنامه دنیای اقتصاد (دوشنبه ۷ مرداد ۱۳۹۲) در رابطه با مشکلات صنعت بازیافت فولاد در ایران من را بر آن داشت تا در این مختصر اشاره‌ای به تجربه دیگر کشورها در این زمینه داشته باشم تا شاید کمکی باشد به عبور از این مرحله در صنایع کشور. وی در مقاله خود به درستی به نکاتی اساسی همچون اهمیت و نقش استراتژیک قراضه در صنعت فولاد، کاهش حجم قراضه در کشور به دلیل صادرات و بعضا قاچاق ضایعات صنعتی و مشکلات دسترسی صنایع فولاد به قراضه مناسب، تفکیک شده، در دسترس، قابل سفارش با قیمت مشخص اشاره کرده و پیشنهادی نیز ارائه داده‌ بود.

باید گفت در کشورهای صنعتی برای حل این مشکل از روش دیگری استفاده شده است که می‌توان آن را چنین خلاصه کرد: قدم اول پذیرش اصل عرضه و تقاضا است. در ایران تقاضا برای قراضه جهت استفاده در صنایع مدرن شده فولادسازی وجود دارد، اما آنچه عرضه می‌شود جوابگو نیست.

قراضه فولاد در کشور، به دلیل سنتی بودن روش تولید آن استاندارد نیست، تفکیک نشده است، مواد شیمیایی مزاحم دارد، قابل سفارش نیست، قیمت متعادلی ندارد و کفاف مصرف را نمی‌دهد که بنا به این دلایل چون برنامه‌ریزی تولیدی برای خریداران آن امکان ندارد، به صنعت فولاد کشور زیان‌های فراوانی وارد کرده است، البته این موضوع در حالی است که مقدار ضایعات فلزی موجود از وسایل حمل و نقل فرسوده نظیر خودروهایی همچون اتوبوس، مینی‌بوس، تراکتور، ماشین‌آلات صنعتی کهنه شده و مقدار زیادی وسایل خانگی و شهری به اندازه‌ای‌ است که نه تنها قراضه آن کفاف نیاز بازار را می‌دهد، بلکه می‌توان بخشی از آن را هم صادر کرد، مضاف بر اینکه تولید صنعتی بازار را نیز تنظیم کرده و بهینه‌سازی، نوآوری و توسعه را امکان‌پذیر می‌کند. بنابراین دلیل اصلی مشکل صنعت فولاد در ایران این است که انتهای صنعت بازیافت بسته است و چرخش آهن در آن بسیار کند، در حجم پایین و به شکل سنتی انجام می‌گیرد.

در حال حاضر راهکاری که با موفقیت در دیگر کشورها استفاده شده «صنعتی کردن بازیافت ضایعات فلزی» است. در دو دهه پیش، عواملی همچون پیشرفت تکنولوژی توسعه صنعتی، پدیده جهانی شدن و مواردی از این دست موجب رشد سریع و گسترش تولید خودرو و دیگر محصولات صنعتی شده است. از طرفی رشد سریع و بی‌رویه جمعیت به دلیل بهداشت و تغذیه بهتر، نیاز روز افزون را به وسایل بیشتر زندگی با قیمت ارزان به‌وجود آورده که طبعا موجب نیاز شدید به قراضه فولاد به خصوص برای تولید آهن‌آلات ساختمانی جهت ساخت مسکن ارزان شده است.

باید افزود، جنس ارزان عمر مفید کوتاه‌تری دارد و سریع‌تر دور ریخته می‌شود. از سوی دیگر ارتقای سطح زندگی، بالارفتن دستمزدها و تغییرات سریع تکنولوژی، تعمیر وسایل را منتفی کرده که در نتیجه عمر مفید انواع وسایل به حدود ۵ سال رسیده و این رویداد مستقیما آلودگی محیط زیست (هوا، زمین و آب) را نیز به‌وجود آورده است. به هر طریق در مقابله با این اتفاق ناگوار، نیاز فوری به صنعتی کردن عملیات بازیافت و گسترش سریع آن ابتدا در کشورهای صنعتی رخ داد و به تدریج در سایر مناطق نیز پذیرفته شد.

تا اواخر قرن بیستم میلادی حتی در کشورهای صنعتی هنوز ضایعات صنعتی مانند ماشین‌آلات فرسوده و زنگ‌زده در کنار جاده‌ها و اطرف شهرها- به خصوص مراکز صنعتی- دیده می‌شد.

عملیات بازیافت در مناطق محروم که قاچاق، عرضه مواد مخدر و سایر مشکلات اجتماعی فراوان را نیز داشت با استفاده از روش‌های نیمه مکانیزه، به صورت آلوده، پر‌سر‌وصدا و خطرناک انجام می‌گرفت و صنعت بازیافت وجه اجتماعی بدی نیز پیدا کرده بود.

امروزه با «صنعتی شدن بازیافت فولاد»، نه تنها دیگر ضایعات صنعتی پراکنده وجود ندارد، بلکه از مراکز بازیافت ناقص هم خبری نیست و این کار به یکی از پرسودترین و پرطرفدارترین فعالیت‌ها تبدیل شده است.

از سوی دیگر فلزاتی که از چند منبع مختلف خانگی، عمومی و صنعتی دور ریخته می‌شوند، جمع‌آوری آنها به دلیل پراکندگی‌شان از مسائل اصلی در انجام بازیافت بوده و هست. در واقع تحول اساسی در این صنعت زمانی اتفاق افتاده است که تکنولوژی مدرن ساخت ماشین‌آلات با این امکان که به‌راحتی قابل انتقال است برای اولین مرتبه به جای جمع‌آوری و انباشتن ضایعات فلزی در یک محله به مکان‌های مختلف برده شده و به این سان تبدیل به قراضه را به صورت عملی درآورده است.

باید گفت در مرحله اول، این امکان با استقبال فولادسازان بزرگ روبه‌رو شد؛ چرا که به آسانی می‌توانستند ضایعات فلزی حاصل از عملیات تولیدی را در داخل کارخانه خود بازیافت کرده و مجددا از آن استفاده کنند. مرحله بعد، به‌کارگیری این ماشین‌آلات در پاکسازی محیط بود که به سرعت حتی در مقابل خرابی‌های ناشی از زلزله، طوفان، آتش‌سوزی در نوسازی و توسعه شهری گسترش یافت. مرحله بعد استفاده از آنها در مراکز صنایع سنگین و خودروسازی بود.

به این ترتیب «صنعتی شدن بازیافت ضایعات فولادی» در ایران می‌تواند به سرعت نتایج زیر را به‌دست آورد:

- حل مشکل تولیدکنندکان فولاد و ریخته‌گری‌ها

(از نظر ایجاد سهولت در بازیافت و نیز جلو گیری از ورود مواد شیمیایی نظیر فسفر، گوگرد و... به کوره)

- کمک به فروش خودرو با چرخش سریع خودروهای فرسوده (حدود ۵/۲ میلیون موجودی و ورود ۳۵۰ تا ۴۰۰ هزار خودرو در سال)

- کمک به تولید آهن‌آلات ساختمانی تا مرحله بی‌نیاز کردن کشور به واردات و همچنین صادرات آن

- ایجاد امکان صادرات قراضه تفکیک و استانداردشده به کشورهای همسایه (پاکستان و ترکیه)

- پاکسازی محیط زیست در سراسر کشور و جلوگیری از آلودگی هوا و آب که با استفاده نامناسب از موتورها و سایر وسایل از خودروهای اسقاطی انجام می‌گیرد.

- ایجاد کار در سراسر کشور با سرمایه‌گذاری‌های سودآور، کم هزینه، سهل‌العمل، زودبازده و سودآور

در نهایت باید افزود روش‌های زیر که در سایر کشورها با موفقیت استفاده شده می‌تواند با همین هدف در ایران نیز به کار گرفته شود:

- ایجاد واحدهای بازیافت در مراکز صنعتی با همکاری فولادسازان و صنایع سنگین

- ایجاد واحدهای بازیافت به‌وسیله تعاونی‌های ریخته‌گری

- ایجاد واحدهای بازیافت به‌وسیله شهرداری‌ها با استفاده از کمک‌های محیط‌زیستی بین‌المللی، منطقه‌ای و کشوری

- تشویق بخش خصوصی به ورود به صنعت با ارائه امکانات دولتی و محلی (وام ارزان، زمین، انرژی و...)

در واقع صنعتی شدن بازیافت فولاد حلقه مفقوده صنایع ایران است که در بسیاری از کشورها با موفقیت ایجاد شده، به سرعت گسترش یافته و نتایج بسیار خوب صنعتی، مالی، شغلی و محیط زیستی را در پی داشته است.

Raftec_۸@hotmail.com