محمود گنابادی *

قسمت سوم - رشد فزاینده و تصاعدی حجم قراردادهای آتی اوراق بهادار که توانسته بود بخش عمده‌ای از مشکلات بازارهای سنتی را حل کند، در مدت کوتاهی بازارهای غیرمتمرکز سلف را از هر نظر پشت سر گذارد، به طوری که تصور می‌شد بازارهای سلف غیرمتمرکز و سنتی به زودی تعطیل می‌شوند، اما بر خلاف انتظار، بازارهای سلف غیر متمرکز (OTC) توانستند با ایجاد شبکه‌های سازمان یافته‌تر به موازات بازارهای آتی کار خود را ادامه دهند و در واقع بخشی از معاملات آتی را که شرایط آنها با قراردادهای استاندارد الزاما منطبق نیست کماکان مورد معامله قرار دهند. امروزه معاملات ارزی و نرخ بهره در بازارهای خارج از بورس (OTC) فوق‌العاده محبوب بوده و بسیاری از قراردادهای آتی معاوضه (Swaps) از طریق این بازارها معامله می‌شوند. لذا لازم است که در یک طبقه بندی کلی فرق‌های بین این دو بازار، که هر دو به پیش‌فروش و

پیش‌خرید انواع محصولات فیزیکی و مالی مشغول هستند به اجمال مطرح شود.

وجود این دو بازار بزرگ (سلف/Forward) و (آتی/Futures) در کنار یکدیگر بسیار کارآمد و موفق بوده‌اند، زیرا هر یک خصوصیات متفاوتی را دارا هستند و مورد استفاده بخشی از بازارها قرار می گیرند.

۱- Flexibility (انعطاف بیشتر در بازارهای غیرمتمرکز سلف نسبت به بازارهای متمرکز آتی): در بازارهای سلف خارج از بورس (OTC) اقلام و شرایط قراردادها بر اساس نیاز طرفین مبادله تهیه و طراحی می‌گردند. استفاده‌کنندگان از این قراردادها می‌توانند به میل خود نوع و کیفیت کالا را مشخص نموده و زمان تحویل و اندازه قرارداد را بر اساس نیازهای خویش تنظیم کنند، در حالی که در بازارهای آتی که در محل بورس‌های کالا یا اوراق بهادار مورد معامله قرار می‌گیرند، قراردادهای مربوط به یک دارایی استاندارد بوده و دارای اندازه و کیفیت و سررسید و محل تحویل یکسان می باشند که قابل تغییر نبوده و استفاده کنندگان مجبورند با آن به شکلی نیازهای خود را منطبق کنند.

۲- Privacy ماهیت بازارهای مشتقه خارج از بورس (OTC) خصوصی است و انجام معاملات می‌تواند کاملا محرمانه بماند و افراد و رقبا از آن مطلع نشوند، در حالی که قراردادهای آتی که در بورس معامله می‌شوند ثبت و ضبط شده و معمولا می‌توانند در معرض مشاهده قرار گیرند.

۳- Termination- امکان لغو یا خاتمه قرارداد در بازارهای خارج از بورس (OTC) بسیار مشکل است. گرچه ماهیت خصوصی بودن و طراحی دلخواه قرارداد می‌تواند برای برخی استفاده‌کنندگان و معامله‌گران جذاب باشد، اما در آن طرف سکه، مشکلات عدم انتقال قرارداد به شخص ثالث یا خاتمه قرارداد قبل از سر رسید می‌تواند مساله ساز باشد. در بسیاری از موارد این قراردادها تنها از راه مذاکره طرفین قرارداد امکان لغو پیدا کنند. پیش فروش یک خانه را در نظر بگیرید که مثالی زنده در خصوص مشکلات خاتمه و لغو قرارداد را در خود داراست و در بازار خارج از بورس صورت می‌پذیرد.

۴- Liquidity - طبیعت قراردادهای آتی استاندارد که در بورس معامله می‌شوند قابلیت خاتمه و لغو لحظه‌ای آنها است، به طوری که هر یک از طرفین می‌توانند با اتخاذ موقعیت معکوس در قراردادی که دارند، قرارداد آتی خود را به قیمت روز بسته و ملغی کنند و به تعهد خود خاتمه دهند. به بیان دیگر برای این قراردادها بازار دوم وجود دارد و قابلیت نقدینگی خوبی را دارا هستند.

۵- Default Risk - قراردادهای بازار خارج از بورس (OTC) دارای ریسک اعتباری بوده و هر یک از دو طرف خریدار و فروشنده احتمال نکول در تعهدات خود را دارا هستند. در حالی که قراردادهای آتی بازارهای متمرکز بورس توسط اتاق پایاپای ضمانت اجرایی داشته و ریسک اعتباری ندارند.

۶- Size - اندازه قراردادهای آتی بورس معمولا کوچک‌تر از قراردادهای سلف است، به نحوی که قشر بیشتری از آحاد جامعه و سرمایه‌گذاران را پوشش می دهند، ولی قراردادهای پیش فروش یا سلف بازارهای خارج از بورس معمولا در اندازه‌های بزرگ‌تر عرضه می شوند و نیاز به سرمایه بیشتری دارند.

۷- Performance Bond - در مکانیزم قراردادهای آتی بورس سپرده تضمین وجود دارد که خریدار و فروشنده را ملزم به پرداخت در هنگام عقد قرارداد می‌نماید، در حالی که چنین شرایطی در قراردادهای سلف غیرمتمرکز (Forwards) وجود ندارد.

۸- Marking to Market - مکانیزم تسویه روزانه تسویه قراردادهای آتی بورس را کارآمدتر می کند، مادام که قیمت اوراق آتی به طور روزانه تغییر می‌کنند، سود و زیان‌های هر یک از طرفین معامله به طور روزانه محاسبه و به حساب آنها واریز (در صورت سود روزانه) یا از حساب آنان کسر (به علت زیان روزانه) می‌شود که به این عمل تسویه روزانه می‌گویند.

۹- Public Contract - قراردادهای بازارهای خارج از بورس (OTC) قراردادهای خصوصی محسوب می‌شوند و قراردادهای آتی بورس عمومی تلقی می‌شوند؛ بنابراین قراردادهای آتی بورس بسیار قانونمند و تحت نظارت قانون هستند. به طور معمول برای عقد یک قرارداد پیش فروش در بازهای سنتی و غیرمتمرکز نیاز به اجازه و تصویب دولتی نیست و بهتر است معامله گران قبل از عمل از سلامت بازار و طرف معامله خود مطمئن شوند، اما شرایط و محیط قانونمند بازارهای بورس کالا و اوراق آتی به خاطر متمرکز بون در یک محل و نظارت بخش دولتی و وجود عرضه و تقاضای متمرکز، محیطی منصفانه و شفاف و کارآمد را ایجاد کرده‌اند که برای همه قراردادهای آن، بازاری ثانویه وجود داشته وعرضه و تقاضا در طی دوره قرارداد، قیمت‌ها را در تعادل نسبی نگه می‌دارد.

*کارشناس بازار آتی