محسن پروان
در سال‌های گذشته پیرامون رشد سریع صنعت فولاد در دنیا مطالب فراوانی نوشته شده است.

این رشد از دیدگاه‌های مختلفی مورد بررسی قرار گرفته، اما شاید کمتر به این موضوع توجه شده باشد که رشد صنعت فولاد در دنیا با نگاهی به صادرات در کشورهای صاحب تکنولوژی فولاد بوده است.
کشورهای صاحب نام در تولید فولاد همواره رشد فولاد را بر پایه صادرات تعریف کرده و با توجه به نیاز سایر کشورها به فولاد برای تولید برنامه‌ریزی کرده‌اند؛ هر چند کشور چین با توجه به رشد سریع و خیره‌کننده خود و نیاز بالا به مصرف فولاد شاید از این قاعده مستثنا باشد، اما چین هم همواره به فولاد صادراتی توجه ویژه داشته است. بی‌شک بهترین گواه این موضوع آمار‌های بخش فولاد می‌تواند باشد.
در سال 1975 تولید محصول نهایی فولاد در دنیا 9/506 میلیون تن در سال بوده است که از این رقم 7/114 میلیون تن آن (22 درصد) از کشورهای مختلف به مقصد سایر بازارهای هدف خارجی صادر شده، اما این عدد در سال 2008 که رشد تولید محصول نهایی دنیا به 8/1228 میلیون تن در سال رسید به میزان 7/430 میلیون تن (35 درصد) رشد کرد، اما اگر چین به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و علاوه بر آن بزرگ‌ترین مصرف‌کننده فولاد جهان را از این آمار حذف کنیم، خواهیم داشت در سال 2008 تولید محصول نهایی(بدون چین) 3/743 میلیون تن بوده که میزان کل صادرات این محصولات در این سال به رقم 6/364 میلیون تن (05/49 درصد) رسیده، هرچند چین نیز بیش از 6/13 درصد تولید خود یعنی 4/66 میلیون تن از 5/485 تن در سال 2008 محصولات خود را نیز صادر کرده است، اما رشد خیره‌کننده صادرات محصولات نهایی فولاد نشان دهنده تمایل تولیدکنندگان بزرگ فولاد به صادرات آن است و این به معنی سفر دور دست نیمی از تولید فولاد در دنیا است.
این در حالی است که در آمار فوق رقم صادرات محصولات میانی نظیر شمش و بیلت ذکر نشده است. این بحث با توجه به آنکه تراز تجاری فولاد در ایران (واردات منهای صادرات) منفی بوده و ایران دومین کشور دنیا در واردات فولاد (با احتساب کسر صادرات) پس از ایالات متحده با ۷/۱۱ میلیون تن در سال ۲۰۰۷ می‌باشد، چند نکته اساسی قابل ذکر است. (جدول شماره ۱)


اگر بخواهیم صادرات را از دریچه اقتصاد تعریف کنیم، شاید منطقی‌ترین تعریف آن ایجاد فرصت شغلی در داخل با استفاده از ظرفیت‌ها و نیاز‌های داخلی است و واردات به معنای از بین بردن فرصت‌های شغلی به نفع بیگانگان خواهد بود و با توجه به آنکه ایران کشوری نیازمند به اشتغال پایدار است، هدر رفتن فرصت اشتغال از راه فولاد آن هم در شرایطی که ایران به دلایل فراوان از جمله دسترسی آسان به منابع سنگ‌آهن و انرژی دارای مزیت بالای نسبی می‌باشد، این فرصت‌ها بسیار برای ایران گران تمام خواهد شد.
از قدیم آهن و فولاد علاوه بر آنکه نماد سختی بوده‌اند، نماد سنگینی نیز بوده‌اند و این حقیقت است که فولاد کالایی بسیار سنگین است و هزینه حمل آن به این دلیل بسیار بالا است؛ مثلا قیمت خودرو در جهان به ازای هر تن در حال حاضر رقمی بالغ بر 10هزار دلار است که این رقم تا چند ده هزار دلار نیز در خودرو‌های لوکس قابل افزایش است، اما میانگین قیمت محصولات فولادی در سال 2009 رقمی بیشتر از 600 دلار نبوده است و این به معنای این است که هزینه حمل فولاد حداقل 16 برابر خودرو خواهد بود؛ چرا که اگر هزینه حمل به عنوان درصدی از قیمت پایه در قیمت تاثیر گذار خواهد بود(هزینه حمل دریایی بر اساس گرید تن -حجم یا وزن هر کدام بیشتر باشد- محاسبه خواهد شد) حال با توجه به افزایش روز افزون قیمت حامل‌های انرژی در جهان و به تبع آن رشد قیمت‌های حمل‌ونقل در دنیا این سوال مطرح می‌شود که آینده صادرات در صنعت فولاد در دنیا به چه سمتی خواهد رفت، ساده‌ترین پاسخ به این سوال بی‌تردید رشد قیمت محصولات فولادی در کشور‌های واردکننده خواهد بود که به هر طریق با توجه به حجم بالای واردات در ایران انتظار می‌رود قیمت محصولات فولادی در ایران از روال جهانی در سال‌های آینده بالاتر باشد.
از طرف دیگر، کشورهای صاحب تکنولوژی تولید فولاد در حال حاضر برای حفظ موقعیت خود در بازار فولاد به دنبال کوتاه کردن مسیر صادرات می‌باشند و در تلاش برای یافتن مکان‌هایی برای تولید در نزدیکی بازار‌های هدف هستند به این دلیل مهم، کشور‌هایی چون ایران که علاوه بر وجود مزیت‌های نسبی بالا برای تولید فولاد دارای نیروی کار ارزان نیز می‌باشند، می‌تواند بهترین مکان برای سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت فولاد باشد که جذب این سرمایه‌ها بی‌تردید از هر اقدامی در صنعت فولاد حتی توسعه داخلی آن، پراهمیت‌تر می‌باشد؛ چرا که تجربه نشان داده است که ما در توسعه فولاد چون سایر کشورها موفق نبوده‌ایم و اگر به دیگر رقبا با تاخیر در اجرای طرح‌های توسعه این فرصت را بدهیم با توسعه صنعت فولاد در خاورمیانه که یکی از بهترین هدف‌های صادرات در جهان است، ما را در صحنه فولاد محو خواهند کرد؛ چرا که از ۱۱ کشور صدر واردکنندگان بزرگ فولاد در جهان ۳ کشور ایران، عربستان، و امارات متحده در خاورمیانه بوده و ترکیه نیز در همسایگی ما قرار دارد و تمامی این کشورها جزو بهترین مناطق دنیا برای سرمایه‌گذاری خارجی هستند.
اما گذشته از همه این موارد اگر ما به توسعه و ظرفیت‌سازی حقیقی نپردازیم و فرصت‌های تولید صادراتی را با توجه به ظرفیت منطقه ایجاد نکنیم و در طرح‌هایی چون 8 گانه استانی وقت و هزینه خود را بیهوده تلف کنیم، علاوه بر بازارهای صادراتی منطقه بازار مطلوب ایران را نیز در اختیار سایرین قرار خواهیم داد و اندیشیدن در این مورد در سال‌های آینده دیر خواهد بود و در این زمان نخواهیم توانست حتی به نقطه امروز باز گردیم که بی‌تردید بازنده این موضوع جامعه ما خواهد بود.
منبع آمارهای ارائه شده: Steel in Figures ۲۰۰۹