بهرام سبحانی *
آثار باقیمانده در برخی از معادن سنگ آهن ایران از دوره ایران باستان حاکی از آن است که تولید فولاد به روش ابتدایی و در کوره‏های زمینی از دوران هخامنشی در ایران رایج بوده و ایرانیان شمشیر و سپر و نیزه مورد نیاز سپاهیان را در ایران تولید می‏کرده‏اند.

با توجه به این سابقه تاریخی در تولید فولاد و وجود معادن غنی سنگ آهن و ذغال‏سنگ و منابع انرژی و نیروی کار، انتظار می‏رود جمهوری اسلامی ایران امروزه در بین کشورهای تولیدکننده فولاد، جایگاه و مرتبه ویژه‏ای داشته باشد، حال آنکه با نگاهی اجمالی به آمار تولید جهانی و بررسی شرایط و وضعیت تولیدکنندگان عمده به خصوص در چند دهه اخیر متوجه می‏شویم که متاسفانه آهنگ رشد تولید فولاد در کشور ما با همه مزیت‏هایی که در ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دارد آنگونه که باید نبوده و برعکس، کشورهایی که کمترین امکانات را برای تولید فولاد داشته‏اند بیشترین رشد را در توسعه این صنعت مادر داشته‏اند. وضعیت تولید فولاد خام در جهان: در سال 2011 میلادی بالغ بر 1490 میلیون تن فولاد خام در نقاط مختلف جهان تولید شده که بیش از 98درصد این رقم فقط در 62 کشور تولید شده است. جمهوری خلق چین با تولید 3/683 میلیون تن در سال 2011 بیشترین سهم را به خود اختصاص داده و پس از آن ژاپن با اختلاف فاحش از چین و با 6/107 میلیون تن در جایگاه دوم قرار گرفته است و به ترتیب کشورهای آمریکا، هند، روسیه، کره جنوبی، آلمان، اوکراین، برزیل و ترکیه در ردیف کشورهای اول تولیدکننده فولاد در سال 2011 و جمهوری اسلامی ایران با 04/13 میلیون تن فولاد خام در مرتبه هفدهم قرار گرفته است.
از ۰۴/۱۳ میلیون تن فولاد خام تولیدی در جمهوری اسلامی ایران طی سال ۲۰۱۱ حدود ۶/۱۲ میلیون تن سهم شرکت‏های تابعه سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) و بقیه مربوط به شرکت‏های خصوصی است. ۵۲/۲ میلیون تن فولاد خام تولیدی در ایران در سال ۲۰۱۱ از طریق کوره بلند و ۵۲/۱۰ میلیون تن به روش احیا و ذوب سنگ آهن و آهن قراضه در فرآیند احیای مستقیم و کوره قوس الکتریک یا کوره‏های القایی به دست آمده است.
از مجموع 1490میلیون تن فولاد خام تولیدی در جهان در سال 2011، بالغ بر 72درصد به روش کوره بلند و 28درصد به روش کوره‏های قوس الکتریک یا القایی تولید شده است.
سهم آهن قراضه و آهن اسفنجی در تولید فولاد: طی همین سال حدود ۵/۶۳ میلیون آهن اسفنجی در نقاط مختلف جهان تولید شده که ۱۵/۱۰ میلیون تن آن مربوط به جمهوری اسلامی ایران بوده است.
فولاد خام تولیدی از ذوب مجدد آهن قراضه در سال 2011 در کشورهای تولیدکننده فولاد 7/342 میلیون تن و جمهوری اسلامی ایران با مصرف حدود 350 هزار تن آهن قراضه طی همین سال تقریبا معادل یک هزارم مصرف جهانی، مواد آهن‏دار فولاد تولیدی را از طریق شارژ آهن قراضه تامین کرده است.
در شرایطی که حدود ۲۳درصد فولاد خام تولیدی در جهان در سال ۲۰۱۱ از طریق ذوب قراضه به دست آمده است در جمهوری اسلامی ایران سهم آهن قراضه در تولید فولاد خام کمتر از ۵درصد بوده که این موضوع خود بیانگر دو نکته است.
نکته اول اینکه سرعت چرخه فولاد در کشور ما از تولید محصول نهایی تا تبدیل آن به قراضه و بازگشت مجدد به چرخه ذوب در مقایسه با کشورهای تولید کننده فولاد بسیار پایین است. به عبارت دیگر می‏توان گفت فولاد مصرفی در کشور ما یا فولادهای ساختمانی هستند که با میانگین عمر 20 تا 30 ساله در ساختمان‏ها مدفون می‏شوند یا فولاد مصرفی در صنایع خودروسازی و لوازم خانگی که این اقلام نیز در ایران به عنوان کالای سرمایه‏ای تلقی شده و اسقاطی آن در کوتاه مدت به چرخه ذوب مجدد برنمی‏گردد.
و نکته دوم اینکه تقریبا تمام فولاد خام تولیدی در جمهوری اسلامی ایران از احیا و ذوب سنگ آهن به دست می‏آید و به همین علت ناخالصی و مواد مضر آن کمتر بوده و فولادهای تولیدی از کیفیت بسیار بالایی برخوردارند و در بازارهای جهانی با استقبال خوبی مواجهند.
بررسی تاریخچه تولید فولاد در ایران، ترکیه، کره جنوبی و چین: همزمان با احداث کارخانه ذوب آهن اصفهان در اواسط دهه 60 میلادی توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق به عنوان اولین کارخانه فولادسازی ایران و بهره‏برداری از فاز اول این مجتمع در اوایل دهه 70، سه کشور ترکیه، کره جنوبی و جمهوری خلق چین نیز به صف کشورهای تولید کننده فولاد پیوستند. البته چین چند سالی قبل از ایران تولید را در کوره بلندهای کوچک (Mini Blast Furnace) شروع کرده بود. در اینجا مروری خواهیم داشت بر روند توسعه صنعت فولاد در این سه کشور و مقایسه آن با چگونگی توسعه ظرفیت تولید در داخل.
در سال ۱۹۷۰ تولید فولاد در کشورهای ایران، ترکیه و کره جنوبی صفر و در چین حدود ۱۳ میلیون تن بوده است که این رقم طی یک دوره ده ساله یعنی در سال ۱۹۸۰ به ترتیب به ۵۵۰ هزار تن، ۵/۲میلیون تن، ۶/۸ میلیون تن و در چین به ۳۷ میلیون تن رسیده است و ده سال بعد یعنی در سال ۱۹۹۰ تولید فولاد خام در ایران با رشد قابل توجهی به ۵/۴ میلیون تن، ترکیه به ۵/۹ میلیون تن، کره جنوبی به ۲۳ میلیون تن و جمهوری خلق چین به ۶۶ میلیون تن افزایش یافته است. توسعه صنعت فولاد طی دهه ۹۰ در کشورهای فوق‏الذکر با رشد چشمگیری مواجه بوده به طوریکه در پایان این دهه و در سال ۲۰۰۰ تولید فولاد خام در ایران به ۵/۸ میلیون تن، در ترکیه به ۳/۱۴ میلیون تن، در کره جنوبی به ۴۳ میلیون تن و در چین به ۵/۱۲۸ میلیون تن رسید و در دهه بعد نیز ظرفیت تولید در این کشورها به خصوص در چین به طرز غیر قابل تصوری افزایش یافت و تولید در سال ۲۰۱۰ در چین با ۳۸۷ درصد رشد طی ۱۰ سال به ۶۲۶ میلیون تن، در ترکیه با ۱۰۲درصد رشد به ۲۹ میلیون تن، در کره جنوبی با ۳۶درصد رشد به ۵/۵۸ میلیون تن و در ایران با ۴۱درصد رشد به ۱۲ میلیون تن رسیده است. با در نظر گرفتن سهم انرژی و مواد اولیه در قیمت تمام شده تولید فولاد و وجود مزیت نسبی تولید فولاد در کشورهایی که از این دو نعمت برخوردارند به این نتیجه می‏رسیم که سهم تقریبا یک درصدی ایران در تولید جهانی با توجه به وجود معادن غنی سنگ آهن و منابع گازی و معادن زغال‏سنگ بسیار ناچیز است و عدم وجود این منابع در اکثر کشورهایی که در ردیف چند تولید‌کننده اول فولاد قرار دارند توجیه پذیری توسعه صنعت فولاد در کشورمان و امکان رقابت اقتصادی این صنعت به شرط حفظ مزیت‏های نسبی آن را بیش از پیش عیان می‏سازد. از طرفی از آنجایی که مصرف سرانه فولاد به عنوان یکی از شاخصه‏های توسعه یافتگی کشورها مورد سنجش قرار می‏گیرد و با احتساب مصرف سرانه ۳۵۰ کیلوگرم به عنوان مرز مصرف سرانه بین کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته و جمعیت فعلی کشورمان، پیش‏بینی مصرف سالانه به ۲۶ میلیون تن می‏رسد. که با رسیدن به این ظرفیت، تولید و مصرف داخلی برابر شده و کشور از واردات آهن‌آلات بی‌نیاز می‏گردد، ولی همانگونه که قبلا گفته شد با وجود مواد اولیه و انرژی‌ای که از مزیت‏های نسبی کشور ما برای تولید فولاد رقابتی می‏باشد باید با منظور کردن حداقل ۲۰ میلیون تن برای صادرات، برای ایجاد ظرفیت تولید سالانه در حد ۵۰ میلیون تن طی ده سال آتی برنامه‏ریزی کرد. به امید آن روز انشاءا...
*ارائه شده در سومین همایش چشم انداز صنعت فولاد و معدن ایران با نگاهی به بازار