دکتر عبدالکریم گیم *

قسمت سوم

قوانین و مقررات در بازار نفت باید شفاف، بسیار ساده و دور از هرگونه سلیقه و گرایش باشند. پیدایش و گسترش یک بازار مالی نفتی تنها به شرط برقرار کردن شش بند یادشده عملی و نیازمند حمایت مستمر و مستقیم از سوی دولت (مانند بازار آتی سنگاپور) برای موفقیت و استمرار خواهد بود. مشارکت‌کنندگان بالقوه در بازارهای

نفتی ایران

پالایشگران و شرکت‌های مستقل حساس‌ترین طبقه از مشارکت‌کنندگان در بازار نفت، در مقابل تغییرات قیمتی هستند. در مقابل، شرکت‌های چندملیتی نفتی و دیگر بوروکرات‌های بزرگ صادرکننده نفتی یعنی کشورهای صادرکننده نفت با کنترل مرکزی در تولید و توزیع نفت، از کمترین حساسیت نسبت به تغییرات قیمت و فرآورده‌های نفتی برخوردارند، عمده‌ترین دلیلی که حساسیت اینگونه شرکت‌ها را نسبت به تغییرات قیمت کاهش می‌دهد، سرمایه‌گذاری در تمامی بخش‌های صنعت نفت می‌باشد. از آنجا که این شرکت‌ها در قسمت‌ها و صنایع متفاوت نفت سرمایه‌گذاری کرده و بر آنها کنترل دارند، از این رو کاهش درآمد دیگری است و باعث می‌شود که در محل درآمد آنان تغییری ایجاد نشود.

اکثر این شرکت‌ها تمایل به مشارکت در بازار آتی ندارند. عمده‌ترین دلیل شرکت نکردن آنها در چنین بازاری اولا دولتی بودن آنها است، زیرا شرکت‌های خصوصی در بازار برنت برای افزایش کارآیی خود به ویژه در مبحث مالیات‌ها، تمایل به مشارکت در این بازارها دارند. شرکت‌های دولتی از آنجا که کارآیی را حداکثر نمی‌کنند، در این بازارها هم مشارکت نخواهند داشت. ثانیا، به دلیل همه جانبه بودن مالکیت این شرکت‌ها در صنعت نفت و موثر نبودن نوسانات قیمت نفت بر آنها، تمایلی به مشارکت در این بازار نخواهد داشت. البته برخی از شرکت‌های مالی زمانه که قیمت‌های بازار به نفع آنها است، در این بازارها مشارکت می‌کنند. کشورهای تولیدکننده نیز می‌توانند از این بازارها استفاده کنند. اگر و فقط اگر قیمت‌های این بازارها از قیمت قراردادهای بلندمدت یا نقدی بیشتر باشد، عمده‌ترین مشارکت‌کنندگان این بازار شرکت‌های نفتی و پالایشگران مستقل و آنان که محصولات خود را در بازارهای کوتاه‌مدت به فروش می‌رسانند خواهند بود، زیرا که به شدت از نوسانات قیمتی در بازار نفت ضربه می‌بینند و نسبت به آنها حساسیت دارند.

قراردادهای احتمالی در بازار آتی نفت ایران

عمده‌ترین قراردادهای آتی یا اختیاری در بازار آتی نفت ایران می‌توانند همان قراردادهای پیشنهادی در سایر بازارهای آتی دنیا باشند، ولی یک قرارداد موفق در بازار آتی باید بی‌همتا بوده و در سایر بازارها وجود نداشته باشد، ضمن آنکه تمامی نیازهای مشارکت‌کنندگان در بازار را پوشش دهند. از این رو قراردادهای احتمالی پیشنهادی برای بازار نفت ایران به شرح زیر خواهند بود.

قرارداد آتی نفت‌خام ایران

نفت‌خام صادراتی ایران به طور عمده به اروپا و ژاپن صادر می‌شود. تقاضای نفت خام همواره رو به تزاید بوده است و قیمت آن از فرآیند بسیار پیچیده اقتصاد سیاسی نفت تاثیر می‌پذیرد. بنابراین مشارکت در بازار آتی نفت خام و استفاده از مکانیسم‌های بیمه قیمت در این بازار در زمان نوسانات قیمتی یا کاهش قیمت نفت برای کشورهای نفت‌خیز می‌تواند آنان را از این نوسانات برکنار دارد. از این رو عمده‌ترین استفاده‌کنندگان از قرارداد آتی نفت خام ایران خود کشور ایران به عنوان عرضه‌کننده آن می‌تواند باشد.

قرارداد آتی بنزین

پالایشگران به عرضه و تقاضای بنزین، بسیار اهمیت می‌دهند، زیرا این محصول، سودآورترین محصول‌شان است. بیشترین سودی که به طور متوسط از بنزین به دست می‌آید، به نسبت بین ۲۵ تا ۴۵درصد است که علاقه پالایشگران و توجه وافر آنان را به این ماده توجیه می‌کند.

گاز نفتی مایع

این محصولات که عمدتا دو نوع پروپان و بوتان دارند، از پروسه پالایشگاه گاز طبیعی و نفت خام به دست می‌آیند. اولین قرارداد آتی پروپان در NYMEX در سال ۱۹۷۱ معرفی شد، ولی در سال‌های بعد از آن، این قرارداد غیرفعال گردید. در حال حاضر بسته به اینکه پروپان در داخل کشور تولید شود یا وارد شود، می‌تواند ثبات یا بی‌ثباتی قیمت داشته باشد. در هر حال ارائه یک قرارداد آتی پروپان به مشارکت‌کنندگان بازار نفت و فرآورده‌ کمک می‌کند تا از ریسک‌های ناشی از نوسانات این ماده بر حذر باشند.

سایر قراردادهای آتی و اختیاری

علاوه‌بر قراردادهای آتی ذکر شده، قراردادهای آتی و اختیاری دیگری در این بازار می‌تواند عرضه شود که قراردادهای آتی سوخت جت، نفت سفید، (محصولات پتروشیمی) گاز طبیعی و مازوت از آن جمله‌اند. همچنین در این بازار می‌تواند انواع قراردادهای اختیاری نیز برای کاهش ریسک مشارکت‌کنندگان و امکان مدیریت ریسک آنان فراهم آید.

بایدهای قانونی و حقوقی بازارهای آتی

یک بازار آتی باید برای تشکیل شدن دارای ویژگی‌هایی باشد که از نظر حقوقی نظارتی و حمایتی کارکردهای خاصی داشته باشد. بازارهای آتی نفت مختصات مشترکی با سایر بازارهای مالی یا کالایی دارند. از این رو در ادامه به بررسی وضعیت حقوقی تنظیمی و ویژگی‌های یک بازار پیشنهادی آتی می‌پردازیم که یک بازار آتی نفت و فرآورده‌های آن هم می‌تواند در این قالب قرار گیرد.

چارچوب تنظیمی و نظارتی بازار آتی

برای اینکه بازارهای آتی تشکیل شده پیشنهادی بتواند مورد کنترل و نظارت قرار گیرد، باید یک چارچوب تنظیمی و نظارتی برای آن وجود داشته باشد. این چارچوب را می‌توان در دو رویکرد کوتاه‌مدت برای سرعت راه‌اندازی بازار آتی یا دو رویکرد میان‌مدت و بلندمدت مطرح نمود.

*عضو هیات‌علمی دانشگاه صنعت نفت اهواز

منبع: شرکت ملی نفت