دکتر عبدالکریم گیم *

قسمت اول

تمامی کشورهای دنیا به نحوی نسبت به قیمت نفت خام و فرآورده‌های آن حساس هستند. در زمان‌هایی که قیمت نفت با نوساناتی همانند آنچه در دهه ۱۹۷۰ میلادی رخ داد، همراه بوده است، تمامی آنان متمایل به ایجاد ثبات در بازار نفت بوده‌اند. سوال اساسی این است که چگونه مشارکت‌کنندگان در بازار نفت می‌توانند از این نوسانات برحذر بمانند و آیا اساسا پروسه‌هایی وجود دارد که بر اساس آن بتوان کمتر از این نوسانات تاثیر پذیرفت؟ بازارهای بورس نفت با ارائه قراردادهای خاصی این امکان را برای کلیه مشارکت‌کنندگان فراهم می‌سازند تا با حضور در این بازارها بتوانند با برخورداری از ویژگی این بازارها از نوسانات قیمتی نفت خام و ... بر حذر بمانند.

تقریبا تمامی بازارهای بورس نفت در کشورهای مصرف‌کننده نفتی ایجاد شده‌اند و تولیدکنندگان به عنوان یک طرف بازار نقشی در تشکیل چنین بازارهایی نداشته‌اند؛ به علت اینکه ایجاد چنین بازاری در یک منطقه عرضه‌کننده نفت همانند خلیج‌فارس، می‌تواند مزایای خاصی را برای همگان ایجاد کند. در این مقاله امکان‌سنجی استقرار یک چنین بازاری که پروسه‌هایی را برای برحذر ماندن از نوسانات قیمت نفت خام و فرآورده‌ ارائه کند، مورد توجه قرار گرفته است. این بازار نفتی می‌تواند در منطقه خلیج‌فارس با نگاهی ویژه به ایران استقرار یابد و با ارائه فرآیندهایی امکان ایجاد منافع برای تمامی مشارکت‌کنندگان را عرضه کند.

پیدایش قراردادهای آتی، سلف، اختیاری، بازارهای مالی، کالایی، و معاوض‌ها به قرون وسطی در اروپا بازمی‌گردد. عمده دلیل پیدایش این بازارها را ایجاد ثبات و جلوگیری از نوسانات قیمتی که به دلایل مختلف از جمله نوسانات فصلی پیش می‌آید، می‌توان ذکر کرد. این بازارها به مرور گسترش بسیاری پیدا کردند به طوری که اقتصاد جدید بدون چنین بازارهایی معنای واقعی خویش را ندارد. در این بازارها قراردادها توانایی کاهش ریسک ناشی از نوسانات قیمتی را دارند. از آنجایی که این قراردادها در بازارهای نفت هم مورد استفاده قرار می‌گیرند، به این قراردادها و بورس نفتی اشاره می‌شود و اهمیت و نقش آنان در کاهش نوسانات قیمت نفت و پرهیز از ریسک‌های ناشی از آن مورد بررسی قرار می‌گیرد.

بازارهای نفت خام و قراردادهای آتی و سلف

در این بخش به بازارهای نفت خام و فرآورده‌های آن می‌پردازیم و ابزارهای مشتقه در این بازارها را معرفی و بررسی می‌کنیم. ابتدا تاریخچه پیدایش بازارهای نفتی و انواع آن‌ها و در ادامه انواع قراردادهای به کار رفته در این بازارها را مورد توجه قرار می‌دهیم.

تاریخچه بازارهای نفت خام و فرآورده

تا اواسط قرن ۱۹ میلادی، نفت خام و فرآورده‌های آن از اهمیت چندانی برخوردار نبودند، اما با اولین اکتشاف اقتصادی نفت خام و آغاز پالایش آن، نفت اهمیت روزافزونی پیدا کرد. به گونه‌ای که در حال حاضر این ماده حیاتی به صورت گسترده‌ای مورد بهره‌برداری و وسیله مبادله میان بسیاری از شرکت‌ها و کشورها قرار گرفته است. به طور کلی تحولات صورت گرفته در بازار نفت را می‌توان به پنج دوره تقسیم کرد:

دوره امتیازات: در این دوره‌ها قیمت‌های نفت خام و فرآورده‌های آن منحصرا در اختیار شرکت‌های بزرگ و چندملیتی نفتی بود. این دوره تقریبا تا سال ۱۹۷۲ ادامه یافت.

دوره اوپک: این دوره از سال ۱۹۷۳ یعنی پس از تحریم نفتی اعراب به دلیل جنگ ۶ روزه آغاز گردیده و تا سال ۱۹۷۹ یعنی انقلاب اسلامی ایران ادامه داشت. در این دوره قیمت‌های رسمی فروش توسط اعضای اوپک تعیین و اعلام می‌گردید.

دوره بازارهای تک محموله

در این دوره که از سال ۱۹۷۴ شروع و تا ۱۹۸۵ ادامه یافت، قیمت‌های نفت براساس قیمت‌های بازارهای نقدی یا تک‌محموله تعیین و مبادلات براساس آن قیمت‌ها در بازار صورت می‌گرفت.

دوره بازار نقدی یا تک‌محموله و خالص بازیافتی: در این دوره که از سال ۱۹۸۶ آغاز شد یعنی با سومین بحران نفتی شروع و تا سال ۱۹۸۷ ادامه یافت قیمت‌های فروش براساس قیمت‌های فرآورده‌های استحصالی از نفت خام و براساس فرمول‌های خالص بازیافتی صورت می‌پذیرفت و در قیمت‌گذاری بازارهای نقدی یا تک محموله‌ای هم مد نظر قرار می‌گرفت.

دوره قیمت‌گذاری مرتبط با قیمت‌های بازاری: این دوره از اواخر ۱۹۸۷ آغاز شد و تاکنون ادامه دارد. در این دوره قیمت‌های نفت خام مرتبط با قیمت‌های نفت خام شاخص نظیر برنت دریای شمال، آلاسکا، دبی و عمان که گاهی در بازارهای بورس عرضه می‌شوند، تعیین می‌گردند. در حال حاضر پس از این دوره اهرم قیمت‌گذاری نفت خام از دست کشورهای تولیدکننده اوپک عملا خارج شده و به دست بازار نفت سپرده شده است.

با جمع‌بندی پنج دوره می‌توان گفت که ابزارهای مالی در بازارهای نفتی تنها برای حفظ منافع مصرف‌کنندگان عمل نمی‌کنند، بلکه با ارائه یک‌سری راهکارهای خاص توانایی حفظ و افزایش منافع تولیدکنندگان را نیز دارند.

بازارهای نفت خام و فرآورده در سه دسته جای می‌گیرند و تقسیم‌بندی بازارهای نفت خام و فرآورده بدین شرح است:

۱ - بازار معاملات فیزیکی یا نقدی نفت

۲ - بازار بورس نفت

۳ - بازار نفت خارج از بورس

با پیدایش بورس نفت و معرفی ابزار مشتقه مالی جدید در این بازارها، سایر قراردادها اهمیت کمتری یافته و به مرور اهمیت خود را از دست داده‌اند.

*عضو هیات علمی دانشگاه صنعت نفت اهواز

منبع: شرکت ملی نفت