نیاز به تامین خوراک واحدهای پروپیلنی یک اولویت است
ضرورت توجه به صنایع پیشران پتروشیمی
دکتر ابوذر انصاری کارشناس بازار محصولات پتروشیمیایی به «دنیای‌اقتصاد» گفت: در مساله عرضه پلی‌پروپیلن‌ها با وجود آنکه شرکت‌های پتروشیمی سعی بر تنظیم برنامه تولیدی بر مبنای داده‌های موجود داشته و همکاری موثری نشان داده‌اند، کمبود عرضه همچنان وجود دارد. به‌طوری که به رغم انتقادهای زیادی که از سوی صنایع پایین‌دستی وجود دارد، بیش از ۹۰ درصد تولیدات پلیمرهای پرحاشیه نظیر پلی‌وینیل کلراید و پلی‌پروپیلن از سوی شرکت‌های پتروشیمی عرضه شده است.به عبارت ساده‌تر می‌توان بیان کرد صنایع پایین‌دست همواره به دنبال ثبات عرضه و رعایت کف عرضه مخصوصا در بورس کالا هستند که این یک درخواست اصولی است. با توجه به آمارهای منتشره از سوی بورس کالا مشاهده می‌شود که در بخش عرضه در گروه کالایی پرتقاضا (PVC و PP) شرکت‌های پتروشیمی همکاری لازم برای تعادل بازار را با صنایع پایین‌دست انجام داده‌اند.
کمبود خوراک دلیل اصلی عرضه‌های نامنظم
این کارشناس بازار محصولات پتروشیمیایی درخصوص عدم رعایت منظم کف عرضه‌ها به‌صورت هفتگی از سوی شرکت‌های پتروشیمی به دو بحث اشاره کرد، نخست بحث اهمیت گریدهای تولیدی است زیرا برخی از این گریدها پرتقاضاتر از سایرین هستند. باوجود آنکه این احتمال وجود دارد که مهندسی گرید انجام شده باشد. البته در این مدت گام‌هایی برای حرکت به سمت برنامه‌ریزی بر اساس گرید و نه گروه کالایی توسط معاونت امور صنایع با همکاری صنایع پایین‌دستی برداشته شده است که شاید تا سال 1400 اجرایی شوند. بحث دوم کمبود خوراک این واحدها است. به‌طوری که اواخر شهریور و اوایل مهرماه که محصولات پروپیلن با مشکل عرضه مواجه شد، به‌خاطر کمبود خوراک شرکت‌های پتروشیمی بود. بنابراین دلیل اصلی کمبود عرضه عدم تمایل واحدهای تولیدی برای عرضه این محصول در بازار داخلی نبود بلکه در این دو ماه تولید به شدت کاهش یافته بود و امکان عرضه برای آنها وجود نداشت. پس از بازگشت پالایشگاه شازند در مسیر، مشکل تامین خوراک این واحدها تا حدود زیادی مرتفع شد.
تولید متناسب با نیاز
ابوذر انصاری مساله اصلی در مسیر عرضه پروپیلن‌ها را جدی دانست و بیان کرد که حتی اگر بهای ارز در بازار داخلی متعادل شود به گونه‌ای که فاصله بهای آزاد و نیمایی ارز کاهش یابد، باز هم مشکل عرضه این محصول وجود دارد و لازم است واردات انجام شود. زیرا تقاضای واقعی داخلی برای این محصول بیش از تولیدات داخلی بوده که حتی به میزان اندک نیز نیازمند آن هستیم که کمبود تولید را از راه واردات تامین کنیم. برنامه‌های تولید محصولات پتروشیمیایی لازم است به سمت و سویی حرکت کند که نیاز داخلی به مقدار کافی تامین شود. از این رو با وجود اقدامات مثبت در صنعت پتروشیمی کشور هنوز نقاط ضعفی وجود دارد. در برخی شهرستان‌ها این واحدها در حد نصب تابلو به‌جای احداث واحدهای تولیدی باقی مانده است. می‌توان گفت برنامه‌های تولیدی معطوف به تولید محصولات با ارزش افزوده بالا یا مطابق با نیاز صنایع پایین‌دستی طراحی نشده‌اند. به‌عنوان مثال می‌توان به محصول اوره، آمونیاک، متانول و اتیلن به‌عنوان بزرگ‌ترین سبد تولید داخل اشاره کرد که توازن مورد نیاز در برنامه‌های تولیدی این صنعت دیده نمی‌شود به‌طوری که با وجود آنکه درحال حاضر نیز مازاد بر نیاز داخلی این محصولات را تولید می‌کنیم و چندان کالاهای با ارزش افزوده بالا تلقی نمی‌شوند، قرار بر این است که به‌عنوان مثال در سال 1404 تولید متانول به 24 میلیون تن افزایش یابد. در صورتی که واقعا به این میزان نیازی نداریم. زیرا نیاز داخلی متانول سالانه ۲۴۰ هزار تن بوده، در حالی که 5 میلیون تن ظرفیت تولید متانول در کشور وجود دارد و ایجاد ظرفیت ۱۹ میلیون تن نیز در دست ساخت است تا ظرفیت متانول کشور به ۲۴ میلیون تن ارتقا یابد. تولید سایر محصولات پتروشیمی پایه همانند اوره و آمونیاک نیز تقریبا به همین شکل صورت می‌گیرد. نمونه دیگر از عدم توازن در صنایع بالادستی میزان تولید محصول اتیلن است که در حال حاضر ظرفیت اسمی تولید آن 3/ 6 میلیون تن در سال است اما در نقطه مقابل ظرفیت اسمی تولید پروپیلن یک میلیون تن در سال است و زنجیره ارزش افزوده این محصول در ایران شکل نگرفته است آن هم در شرایطی که با توسعه صنایع پایین‌دستی پلی‌پروپیلن می‌توان انتظار ارزش‌آفرینی بالایی در این حوزه داشت.وی ادامه داد: این امر به وضوح نشان می‌دهد تولید و راهبردهای موثر در در جهت ارتقای آن در مسیر نیازمندی صنایع پایین‌دستی و توسعه آن حرکت نکرده است. از لحاظ ارزش کالاها در بازارهای بین‌المللی نیز بهای متانول حدود 200 دلار بوده و بهای محصول دیگری نظیر پلی‌وینیل کلراید(PVC) در کانال قیمتی هزار دلار نوسان می‌کند و این فاصله قیمتی بسیار قابل توجه است که در صورت حرکت در مسیر تولید هرچه بیشتر این کالاها که ارزش‌های دلاری بسیار بالاتری دارند و به اصطلاح با ارزش افزوده بالا تلقی می‌شوند، می‌توانیم ارزآوری بیشتری برای کشور به همراه آوریم. بنابراین در صورت متعادل‌سازی محصولات تولیدی هم می‌توانیم از منافع ارزش‌های دلاری بالاتر بهره‌مند شویم و هم پاسخگوی نیاز بازار داخلی و صنایع پایین‌دستی که امروزه به دلیل کمبود عرضه متحمل رقابت‌های قیمتی بسیار بالا می‌شوند، باشیم.
عدم توازن در زنجیره تولید محصولات پتروشیمیایی
به گفته این کارشناس بازار، مقایسه سهم هر یک از محصولات پایه پتروشیمیایی در ایران و جهان، حاکی از عدم توازن در معماری صنعت پتروشیمی کشور است، به‌عنوان مثال در ایران متانول با سهم حدود 30 درصدی رتبه اول تولید را در اختیار دارد و سهم محصول ارزشمند و راهبردی همچون پروپیلن حدود4 درصد است. این در حالی است که در دنیا سهم متانول و پروپیلن به ترتیب از سبد محصولات پایه پتروشیمیایی تنها 12 و ۱8 درصد است.در این موارد نه تنها در انتخاب تبدیل محصولات بالادستی به محصولات پایین‌دستی بهینه عمل نشده است بلکه اشباع بودن بازار داخل و منطقه حاکی از چشم‌انداز منفی توسعه این مجتمع‌ها است. به عبارت دیگر توسعه کمی صنعت پتروشیمی کشور به جای اینکه مستلزم حداکثرسازی زنجیره ارزش افزوده از طریق احداث واحدهای مبتنی بر چشم‌انداز مثبت مطالعات و کشش بازار در بخش میان‌دستی و پایین‌دستی پتروشیمی باشد با محوریت افزایش ظرفیت تولید محصولات کم‌ارزش متان‌محور و اتان‌محور پایه‌گذاری شده است و متاسفانه این روند در سال‌های آینده تشدید خواهد شد.
توسعه زنجیره پروپیلن اولویت طرح‌های پیشران
انصاری گفت: مجموع تولیدات شرکت‌های پتروشیمی افزایش چشمگیری داشته است و طرح‌های پیشران بسیاری در دست احداث است و برخی از آنها تاکنون به پیشرفت‌های قابل قبولی نیز رسیده‌اند. اما متاسفانه در جهت توازن زنجیره تولیدی و تحقق موارد بالا حرکت نکرده‌ایم. اخیرا به پیشنهاد وزارت نفت آیین‌نامه طرح‌های پیشران صنعت پتروشیمی با اولویت توسعه زنجیره پروپیلن به‌عنوان خوراک صنایع میانی و پایین‌دستی پتروشیمی در داخل کشور، در حال طرح در کمیسیون‌های اقتصادی است. البته در حال حاضر به پیشنهاد وزارت نفت طرح‌های پیشران با اولویت زنجیره پروپیلن که در زیر اشاره شده درکمیسون اقتصادی دولت در حال بررسی است:
1) احداث واحد تولید پلی پروپیلن از گاز طبیعی (GTPP120) در منطقه اسلام‌آباد غرب به ظرفیت 120 هزار تن در سال
2) احداث پارک پروپیلن از متانول (MTP) در منطقه پارس جنوبی به ظرفیت 4/ 1 میلیون تن در سال
3) احداث واحد تولید پروپیلن از گاز طبیعی (GTP 470) در سواحل شمالی (امیرآباد) به ظرفیت 470 هزار تن در سال
4) احداث واحد تولید پلی‌پروپیلن از گاز طبیعی (GTPP 120) در سواحل شمالی (انزلی) به ظرفیت 120 هزار تن در سال
دلایل ضعف توسعه زنجیره ارزش صنعت پتروشیمی
دکتر ابوذر انصاری به تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی اشاره کرد و گفت: عوامل مختلفی در توسعه نامتوازن صنعت پتروشیمی و شکل نگرفتن زنجیره ارزش در کشور وجود دارد که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
حاشیه سود بالا در حلقه اول زنجیره تکمیل واحدهای پتروشیمی گازی ناشی از خوراک ارزان‌قیمت گازی حاصل از بهره‌برداری از فازهای پارس جنوبی در کنار عدم تسری تخفیف‌های خوراک به حلقه‌های بعدی زنجیره موجب استقبال سرمایه‌گذاران از ایجاد پروژه‌های جدید در حوزه صنایع بالادستی و به تبع آن توسعه متوازن این صنعت شد.
غالب بودن الگوی بهره‌برداری از منابع و انتخاب گزینه تولید محصولات با ارزش افزوده پایین و در حجم زیاد جهت دستیابی به اهداف چشم‌انداز 1404 یکی دیگر از عوامل انحراف در توازن توسعه صنعت پتروشیمی است.
برداشت اشتباه از متن ماده 156 (قانون برنامه پنجم توسعه کشور)؛ براساس این ماده مقرر شده بود، به منظور توسعه صنایع میانی پتروشیمی و گسترش زنجیره ارزش صادراتی شهرک‌های تخصصی غیردولتی با هدف توسعه زنجیره‌های ارزش متانول، آمونیاک، استایرن و بوتادین با تصویب دولت تاسیس شود. اما این ماده قانونی بنا به دلایلی از قبیل مشخص نبودن متولی اجرایی، نبود انگیزه کافی در بخش خصوصی و عدم توانمندی لازم به منظور رفع موانع احتمالی عملکرد مطلوبی به همراه نداشت.
همچنین عدم تحقق انعقاد قراردادهای بلندمدت میان واحدهای تامین‌کننده خوراک و واحدهای مصرف‌کننده، به‌عنوان یکی از ملزومات توسعه صنایع میانی، به دلیل نامشخص بودن قیمت خوراک واحدهای بالادستی (البته بیشتر قیمت خوراک گاز) و یکسان نبودن نرخ ارز با وجود تشویق‌هایی که این قانون برای انعقاد قراردادهای بلندمدت ازجمله شمول معافیت‌های مالیاتی صادرات غیرنفتی در نظر گرفته بود باعث عدم شکل‌گیری توسعه حوزه صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی شد.
