فرصت و تهدیدهای عراق در بازارهای پایه

حمزه بهادیوند چگینی: وزیر صنعت، معدن و تجارت کشورمان روز گذشته با وزیر صنایع عراق دیدار و گفت‌وگو کرد درحال حاضر این کشور یکی از مهم‌ترین شرکای تجاری ایران در حوزه صادرات محصولات پایه محسوب می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهند این کشور تقریبا در ردیف اولین کشور‌های واردکننده محصولات معدنی از ایران محسوب می‌شود و در زمینه واردات مس، آلومینیوم، محصولات پلیمری و شیمیایی و محصولات نهایی پتروشیمی نیز در رده‌های برتر کشورهای عمده واردکننده محصولات ایرانی قرار دارد. اگر از چالش‌های یک سال گذشته در حوزه تجارت ایران و عراق چشم‌پوشی کنیم، این کشور مهم‌ترین کشور واردکننده محصولات فولادی، مقاطع و سیمان نیز از کشور ما محسوب می‌شود که این موضوع نشان‌دهنده اهمیت بالای بازار عراق به منظور توسعه روابط تجاری در شرایط جدید است.

این در شرایطی است که گزارش‌ها نشان می‌دهند با فروپاشی داعش در عراق و خروج کامل این گروه تروریستی تکفیری از موصل شرایط برای سرمایه‌گذاری گسترده ایران در عراق فراهم شده است. یک موسسه معتبر خاورمیانه در گزارشی اعلام کرده این کشور توانایی جذب رقمی در حدود ۳۴ میلیارد دلار سرمایه خارجی را دارد که ایران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین‌ کشورهای منطقه ظرفیت اصلی همکاری مشترک با بغداد محسوب می‌شود. از بحث سرمایه‌گذاری در بخش خدمات فنی و مهندسی و توسعه فعالیت‌های زیرساختی در این کشور که بگذریم صادرات مواد اولیه و پایه یکی از موضوعات اساسی مورد بحث در این مورد است.

بررسی‌ها نشان می‌دهند در مدت یک سال گذشته چالش‌های مهمی در مسیر صادرات محصولات پایه به عراق وجود داشته که به کاهش سهم ایران در این کشور مهم منطقه و جایگزینی کشورهایی نظیر ترکیه و چین منجر شده اما این موضوع اغلب در مورد کالاهای نهایی بوده و هنوز امیدواری‌ها به افزایش سهم صادرات محصولات پایه بالا است. البته آمارهای سال ۹۵ نشان می‌دهند در زمینه صادرات مواد معدنی به عراق شاهد کاهش سهم ایران هستیم اما هنوز این کشور جزو مهم‌ترین بازارهای طرف تجاری در این زمینه محسوب می‌شود که می‌توان با رفع مشکلات موجود به خصوص در حوزه‌های داخلی و بین‌المللی زمینه‌های لازم را برای رشد و ارتقای همکاری‌ها فراهم کرد. به‌عنوان مثال یکی از مشکلاتی که وزیر صنعت، معدن و تجارت دیروز در دیدار با وزیر صنایع عراق مطرح کرد مشکلات بانکی است که هنوز به قوت خود باقی است و مانعی اساسی برای روابط تجاری دو طرف محسوب می‌شود. نکته دیگر چالش‌های داخلی به خصوص در حوزه محصولات نهایی است. کارشناسان معتقدند برخلاف محصولات پایه که از کیفیت و شانس بالایی برای حضور در بازار عراق برخوردارند محصولات نهایی شانس خود را در این رابطه از دست داده‌اند. کارشناسان معتقدند در نقطه آغازین کار عراق به حدود ۵ میلیارد دلار فولاد نیاز دارد و این رقم در ادامه و بازسازی‌های بیشتر در این کشور افزایش خواهد یافت. این در حالی است که رقم کل صادرات فولاد کشور ما با احتساب ۵ میلیون تن صادرات در سال به ۳ میلیارد دلار نیز نمی‌رسد.

در این بین اقدامات و تلاش‌هایی که این کشور برای راه‌اندازی کارخانه‌های فولادسازی البته با ظرفیت‌های محدود در پیش گرفته می‌تواند بخشی از نیاز این کشور را تامین کند که البته چندان قابل اتکا نیست ولی کشورهای چین، روسیه، ترکیه و اوکراین از دیرباز به دنبال کسب بازار فولاد عراق بوده و هنوز هستند، بنابراین در این رابطه رقبای قدرتمندی را نیز باید از سر راه خود برداریم. ایران در حال حاضر حدود ۱۰ درصد از نیاز فولاد عراق را تامین می‌کند و این رقم با توجه به نزدیکی بالایی که بین ایران و عراق وجود دارد اصلا قابل دفاع نیست.

بازار مهم دیگر محصولات پایه ایران در عراق بازار محصولات پتروشیمی است. متاسفانه در خلال سال‌های اخیر ترکیه توانسته با بهبود کیفیت محصولات تولیدی خود و ایجاد روابط تجاری تسهیل‌شده با عراق از یک طرف و ایجاد کریدور تجاری با عراق محصولات تولیدی خود را به راحتی به این کشور صادر کند و این در حالی است که به اذعان تولیدکنندگان ایرانی، تولیدات کشور ما در قیاس با تولیدات ترکیه‌ای از کیفیت پایین‌تر، قیمت تمام‌شده بالاتر و سیاست‌های تجاری سخت‌تری برخوردار بوده است. به عقیده کارشناسان در حال حاضر ترکیه در حال گرفتن بازارهای ایران در عراق به ویژه در اقلیم کردستان عراق است و روند صادرات محصولات صنایع پایین‌دستی پتروشیمی ایران به عراق کاهش محسوسی یافته است.

روند کاهشی قیمت نفت موجب رقابت شدید عرضه‌کنندگان محصولات پتروشیمیایی در بازارهای هدف صادراتی شده، اما این رقابت در بازار ایران وجود ندارد. این در حالی است که به دلیل محدودیت‌هایی که تکنولوژی برایمان ایجاد می‌کند نمی‌توانیم همپای تولید‌کننده‌های صنعتی دنیا پیش برویم و همین موضوع هم باعث می‌شود تا در رویارویی با ترکیه ضعیف‌تر ظاهر شویم. چراکه ترکیه با استفاده از تکنولوژی به روز توانسته خود را تعالی بخشد و به این طریق می‌تواند تمام نیازهای بازار عراق را برآورده کند. از طرفی طبق بررسی‌های پیشین «دنیای اقتصاد» در سال‌های تحریم ترکیه توانسته جایگاه خوبی را در نبود ایران برای خود به دست آورد و به هیچ عنوان حاضر نیست سهم خود را باز پس دهد. بر همین اساس ترکیه افزایش کالاهای مشمول تعرفه ترجیحی را در دستور کار خود قرار داده است. این در حالی است که مسوولان تجاری کشور از افزایش فهرست کالاهای مشمول تعرفه ترجیحی سخن می‌گویند که منتقدان این رویه معتقدند از یکسو ترکیه کالاهای نفتی ایران را ارزان می‌خرد و ازسوی دیگر در بخش تجارت کالاهای غیرنفتی، کفه‌ ترازو به نفع ترکیه است. در عین حال بین ترکیه و عراق قانون تجارت ترجیحی برقرار است که محصولات این کشور را بدون پرداخت تعرفه واردات، به عراق صادر می‌کند. تنها در مقایسه با ایران باید گفت که هم‌اکنون حداقل تعرفه پرداختی از سوی تجار ایرانی ۵ درصد است که به زودی به ۱۵ درصد افزایش می‌یابد. نکته دیگری که می‌شود به آن اشاره کرد معافیت مالیات بر ارزش افزوده و اعطای جوایز صادراتی در ترکیه است، زیرا در این کشور هم جایزه صادراتی وجود داشته و هم مالیات بر ارزش افزوده پرداختی مجددا به تاجر باز‌می‌گردد که در کشور ما این نکته نیز وجود ندارد. بازار سیمان اما سومین و یکی از مهم‌ترین‌ بازارهای کالاهای صادراتی ایران محسوب می‌شود که حتی کارخانه سیمان ایلام برای تامین نیاز بازار عراق راه‌اندازی شد اما طولی نکشید که این کشور به منظور حمایت از تولید داخل و ظرفیت‌سازی برای تولیدکنندگان داخلی سیمان عراقی سیاست‌های سختگیرانه‌ای را در مسیر واردات سیمان اتخاذ کرد که سال گذشته باعث توقف صادرات سیمان به عراق شد. در این بین فرانسوی‌ها نیز سال گذشته برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های سیمانی این کشور وارد عمل شده‌اند که این موضوع تهدیدهای جدی را برای سیمان صادراتی کشور ما ایجاد کرده است. با این حال کارشناسان معتقدند در چنین شرایطی شاید بهترین اقدام سرمایه‌گذاری مشترک با عراق در زمینه تولید سیمان باشد.