محمدحسین بابالو: صادرات برق را باید به‌عنوان یکی از اولویت‌های اقتصادی در کشور به شمار آورد، زیرا از یکسو آسیب‌پذیری اقتصاد را کاهش داده و از سوی دیگر گام بزرگی در جهت تقویت زنجیره ارزش در کشور به شمار می‌رود که در کنار مسائل ژئوپلیتیک، هم‌اکنون به‌عنوان یکی از اولویت‌های اصلی اقتصاد کشور مورد توجه قرار گرفته است. بورس انرژی هم‌اکنون بهترین فضا را برای مدیریت و صادرات برق ایجاد کرده؛ یعنی تقابل واقعی عرضه و تقاضا، شفافیت آن، پذیرش عام از سوی ارکان مختلف اقتصاد در کشور و همچنین وجود زیرساخت‌های فنی و اجرایی آن به وضوح در بورس انرژی وجود داشته و قابل رهگیری است. به نظر می‌رسد جز بورس انرژی، مسیری برای صادرات قدرتمند برق و امکان بازاریابی بین‌المللی و حضور بخش خصوصی واقعی وجود نداشته باشد.

جایگاه صادرات برق در اسناد بالادستی نظام

هم‌اکنون مهم‌ترین‌ اسناد بالادستی نظام جمهوری اسلامی را می‌توان سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ ایران و همچنین سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی به شمار آورد که سایر قوانین حتی برنامه‌های پنج ساله توسعه و سایر بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌ها، بر پایه این اسناد تنظیم و نگاشته می‌شوند. در برنامه راهبردی وزارت نیرو برای تحقق اهداف سند چشم‌انداز در افق ۱۴۰۴ که در اردیبهشت سال ۹۲ منتشر شده است که مشتمل بر اسناد ماموریت، چشم‌انداز، ارزش‌ها و راهبردهای وزارت نیرو است توسعه صادرات به‌عنوان یکی از بندهای اصلی آن درج شده که از اهمیت صادرات به‌خصوص صادرات برق حکایت می‌کند. این در حالی است که در بخش دهم آن توسعه مبادلات منطقه‌ای برق به‌عنوان یکی از رویکردهای اصلی برای نیل به این اهداف درج شده که عبارت از بندهای زیر است:

۱۰-۱- برقراری مناسبات قابل اتکا و شفاف در هزینه‌های سوخت و محیط زیست برای تولید برق صادراتی

۱۰-۲- حمایت از بخش خصوصی برای توسعه تجارت منطقه‌ای برق با توجه به بازارهای هدف و متناسب با ارزش افزوده ملی

۱۰-۳- افزایش ظرفیت تبادل برق با کشورهای منطقه و رفع موانع توسعه ظرفیت‌های تبادل سنکرون (عرضه و تحویل همانند، در زمان‌های مختلف)، متناسب با استانداردهای جهانی راهبردهای بخش برق و انرژی

۱۰-۴- اعطای مجوز صادراتی به تولیدکنندگان برق از منابع انرژی نو و تجدیدپذیر.

موارد فوق به صراحت از جایگاه صادرات برق به سایر کشورها خبر می‌دهد؛ هرچند که در بند ۱ بخش دهم آن به برقراری مناسبات قابل اتکا و شفاف در هزینه‌های سوخت و محیط زیست اشاره شده که هدف غایی آن را برای تولید برق صادراتی عنوان می‌دارد. از طرف دیگر بند دوم همین بخش (بخش دهم) ضرورت حمایت از بخش خصوصی برای توسعه تجارت منطقه‌ای برق با توجه به بازارهای هدف و متناسب با ارزش افزوده ملی را خاطر‌نشان می‌کند. در نهایت بند چهارم نیز از اعطای مجوز صادراتی به تولیدکنندگان برق از منابع انرژی نو و تجدیدپذیر حمایت می‌کند.

همین موارد یعنی گام‌های ابتدایی و روند حرکت را می‌توان این گونه تقسیم‌بندی کرد:

- برقراری مناسبات قابل اتکا و شفاف در هزینه‌های سوخت

- توجه به تولید برق صادراتی

- ضرورت حمایت از بخش خصوصی برای توسعه تجارت برق منطقه‌ای

- اعطای مجوز صادراتی به تولیدکنندگان برق منطقه‌ای از منابع انرژی نو و تجدیدپذیر.

درخصوص سایر اسناد بالادستی نیز می‌توان از سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی نام برد. در بند ۱۲ سیاست‌های کلان اقتصاد مقاومتی که به مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز می‌پردازد یکی از راه‌های اصلی نیل به این هدف افزایش صادرات برق عنوان شده است. در بند ۱۴ این سند نیز آمده است: افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، توسعه تولید کالاهای دارای بازدهی بهینه (بر‌اساس شاخص شدت مصرف انرژی) و بالا بردن صادرات برق، محصولات پتروشیمی فرآورده‌های نفتی با تاکید بر برداشت صیانتی از منابع.

بررسی همین اسناد بالادستی نشان می‌دهد که صادرات برق به‌عنوان یکی از رویکردهای اصلی رشد اقتصادی کشور مورد توجه قرار گرفته است که از اهمیت بالای صادرات برق حکایت دارد.به‌عنوان جمع‌بندی موارد فوق باید باز هم به اهمیت صادرات برق توجه ویژه‌ای داشته باشیم؛ هرچند که نگاهی دقیق‌تر‌ و فنی به مقوله صادرات برق، واقعیت‌های دیگری را نیز ترسیم می‌کند که غالب آنها به بورس انرژی باز‌گشته و حتی می‌توان این بورس را بهترین و حتی یگانه مسیر مطمئن صادرات برق به سایر کشورها با مشارکت بخش خصوصی به شمار آورد، زیرا تمامی موارد فوق در بدنه بورس انرژی وجود داشته و با توجه به فراهم بودن زیرساخت‌ها درخصوص تجارت برق به کمک بخش خصوصی، قابل انجام است.

جایگاه تولید و صادرات برق در کشور

آمارها نشان می‌دهند که ظرفیت تولید برق در کشور هم‌اکنون از ۷۴ هزار مگاوات نیز عبور کرده که یک رکورد مهم و قابل توجه است. این در حالی است که غالب حجم مصرف برق در کشور در ساعات پیک (اوج) مصرف رخ داده و در سایر زمان‌ها بخشی از این ظرفیت شاید بلااستفاده باقی بماند. از سوی دیگر تقاضای متوسط برق در بخش خانگی مخصوصا در نیمه جنوبی کشور در فصل تابستان افزایش یافته که همین زمان در نیمه شمالی و دقیق‌تر مناطق سردسیر، تقاضای چندانی ندارد، ولی در روزهای سرد سال به‌صورت کلی تقاضای برق افزایش می‌یابد. هم‌اکنون ایران در رتبه هفدهم بزرگ‌ترین تولیدکنندگان برق در جهان قرار دارد که با توجه به انتظار برای بهبود مصرف برق در بخش‌های صنعتی و همچنین وجود ذخایر عظیم گاز طبیعی، این میزان تولید چندان هم با واقعیت‌های اقتصادی کشور همخوانی ندارد؛ هرچند که وجود مرز مشترک با ۱۶ کشور و امکان تبادل برق، این واقعیت را بیش از پیش مشهود می‌سازد. باید باز هم به این نکته اشاره کرد که اختلاف دما در کشورهای شمالی و جنوبی همسایه با ایران یا حتی مناطق داخلی کشورمان در کنار کمک به سایر کشورهای منطقه در ساعات اوج بار، اختلاف افق که به نزدیکی دو ساعت بین کشورهای منطقه رسیده و همچنین موقعیت جغرافیایی و ایجاد ظرفیت خرید و فروش و ترانزیت برق، مواردی است که اهمیت داد‌و‌ستد برق را بیش از پیش مورد تاکید قرار می‌دهد.

هم‌اکنون کشورمان با کشورهای عراق، پاکستان، ترکیه، ترکمنستان، ارمنستان و آذربایجان اتصال شبکه داشته هرچند که برای مبادله با کشورهای جنوبی نیز در حال برنامه‌ریزی هستیم. از سوی دیگر عمده تجهیزات صنعت برق در داخل کشور تولید شده و حتی بخش بزرگی از صادرات خدمات فنی مهندسی نیز بر پایه صنعت برق انجام می‌گیرد. متاسفانه باید به این نکته اشاره کنیم که به دلیل ضعف در تولید و صادرات برق، هم‌اکنون بخشی از بازارهای مصرف در کشورهای منطقه به دلیل احداث نیروگاه توسط بخش خصوصی ایران در همان بازارهای هدف مورد تهدید قرار گرفته که نمی‌توان از کنار آن به سادگی گذشت.

در هر حال اگر یک شرکت ایرانی در کشوری همچون عراق اقدام به احداث نیروگاه نکند، شرکتی از کشورهای دیگر این کار را انجام خواهد داد؛ یعنی نمی‌توان به این قبیل اقدامات نگاهی سلبی داشت بلکه باید به آماده‌سازی برای صادرات برق نگاهی ایجابی داشته باشیم. در هر حال وجود حجم بزرگی از ذخایر طبیعی و دانش فنی داخلی، خود سیگنال بسیار قدرتمندی است برای رونق و توسعه صادرات برق؛ زیرا در کنار سود اقتصادی، موقعیت استراتژیک ایران را نیز در منطقه ترقی خواهد داد و رابطه صرفا سیاسی ایران با کشورهای منطقه را می‌توان به رابطه‌ای عمیق با تکیه بر مناسبات اقتصادی و الزامات تامین انرژی برای کشورهای هدف نیز تبدیل کرد؛ رویکردی که به شدت در کشورهای آسیای میانه (ازبکستان، تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکمنستان و گرجستان) و همچنین آذربایجان و ترکیه مورد توجه قرار گرفته است.

به گفته حمید چیت‌چیان وزیر نیرو، ایران هم‌اکنون به کشورهایی همچون ترکیه، عراق، افغانستان و پاکستان برق صادر می‌کند، با آذربایجان و ارمنستان تبادل برق داشته و از ترکمنستان برق وارد می‌کند. البته حجم بالای بارش در بهار سال جاری در ترکیه باعث شد که این کشور دیگر از ایران برق خریداری نکند، ولی هم‌اکنون با کاهش موجودی سدهای این کشور، ممکن است صادرات برق به ترکیه از سر گرفته شود. در هر حال باید به این نکته نیز اشاره کرد که برق از معدود انرژی‌هایی است که جایگزینی ندارد؛ یعنی عدم تامین آن ممکن است امنیت یک کشور را به خطر بیندازد بنابراین کمتر کشوری خود را به کشوری دیگر به‌صورت کامل وابسته می‌کند.

همین ویژگی را باید بسیار مهم ارزیابی کرد، زیرا در صورت ایجاد بسترهایی قدرتمند برای صادرات برق به کشورهای دوست، می‌توان این دوستی را برای همیشه با اهرمی اقتصادی و بسیار قدرتمند حفظ کرد. از سوی دیگر با توجه به بروز برخی مشکلات در زمینه تامین آب، جذابیت تولید برق آبی در کشورهای غربی منطقه (به جز ترکیه) کاهش یافته، بنابراین نباید این فرصت را به سادگی از دست داد.

در پایان به این نکته باید به صراحت اشاره کرد که دولت بدون کمک بخش خصوصی قطعا نخواهد توانست به این اهداف دست یابد. از سوی دیگر بخش خصوصی واقعی هر کشوری نیز قطعا شامل تحریم‌های مختلف نخواهد شد، مگر آنکه دلایل خاص و برجسته‌ای داشته باشد. با توجه به این موارد باید به شدت در مورد لزوم صادرات برق سختگیر بود زیرا منافع بزرگی را برای اقتصاد و حتی منافع ملی کشور به همراه خواهد داشت. با توجه به جایگاه قانونی بورس انرژی در کنار حمایت‌های دولتی از این نهاد مالی با شفافیتی مثال‌زدنی، باید محور رشد صادرات برق را از بستر بورس انرژی تعقیب کرد هرچند که لزوم خودنمایی بخش خصوصی برای تولید، بازاریابی و صادرات برق نیز در این خصوص غیرقابل انکار است.

گام‌های ابتدایی و روند حرکت توسعه صادرات برق در اسناد بالادستی نظام

  • توجه به توسعه صادرات برق به‌عنوان عاملی برای مقابله با ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز
  • ضربه‌پذیری درآمد حاصل از صادرات نفت و گاز از طریق بالا بردن صادرات برق
  • برقراری مناسبات قابل اتکا و شفاف در هزینه‌های سوخت
  • توجه به تولید برق صادراتی
  • ضرورت حمایت از بخش خصوصی برای توسعه تجارت برق منطقه‌ای
  • اعطای مجوز صادراتی به تولیدکنندگان برق منطقه‌ای از منابع انرژی نو و تجدیدپذیر.

بازار منطقه‌ای برق؛ پرکشش و جذاب