تعلیق رازداری بانکی در سوییس
گروه بازار پول- حسین راهداری:‌ در حالی که ایران و گروه 5+1 در ژنو سوییس به توافقی تاریخی برای حل موضوع هسته‌ای ایران دست پیدا کردند، شاید خیلی‌ها تعجب کنند وقتی بدانند که کشور میزبان؛ یعنی سوییس که مشهور به صلح و بی‌طرفی است، خود این روزها در حال انجام توافق تاریخی دردناکی با آمریکا بر سر یکی از اصول خدشه‌ناپذیر بانکداری خود در طول تاریخ است که شاید اهمیت آن برای سوییس و بانک‌های سوییسی کم از تعلیق غنی‌سازی برای ایران نباشد و آن «رازداری بانکی» است. این روزها به دنبال اجازه دولت سوییس برای زیرپاگذاشتن قانون رازداری بانکی، بانک‌های سوییسی قادر شده‌اند که برای فرار از جریمه‌ها و تحریم‌های آمریکا و مصادره دارایی‌هایشان، داوطلبانه با مقامات اداره مالیات آمریکا همکاری کنند و اطلاعات درخواستی آمریکا از مشتریانشان را که مشکوک به فرار مالیاتی هستند، در اختیار دولت آمریکا بگذارند.
داستان بانکداری سوییس و مشکلات آن با آمریکا البته تاریخی است. در حقیقت بانکداری، بخش جدایی‌ناپذیر اقتصاد سوییس و نام سوییس است؛ البته در کنار شکلات و ساعت و کوه‌هایی برای اسکی کردن. همه به نحوی اسمی از بانک‌های سوییس شنیده‌اند و در مورد آنها تصور ثروت آمیخته به راز آلودگی دارند. واقعیت این است که بیشتر این تصویر مثبت، مختص مشتریان خاص است و مشتریان عادی بانک‌های سوییس تقریبا خدماتی مشابه دیگر بانک‌های کشورهای توسعه یافته دنیا، دریافت می‌کنند. جالب است اگر بدانید که عجیب نیست در سوییس برای رسیدن به نزدیک‌ترین دستگاه خودپرداز مجبور شوید مسیر طولانی را پیاده روی کنید یا از وسایل نقلیه استفاده کنید، از آن جهت که مرسوم نیست در سوییس دستگاه خودپرداز در همه جا ببینید. جالب خواهد بود، اگر بدانید عجیب نیست در مرکز شهرها با صف طولانی در باجه‌های بانکی و دستگاه‌های خودپرداز مواجه شوید؛ اما این اتفاقات در سوییس و بانکداری این کشور برای مشتریان خرد، عادی است. اما پس به واقع چه چیزی بانک‌های سوییس را از بانک‌های دیگر نقاط دنیا متمایز کرده است و از آن نامی بزرگ ساخته است؟
به جرات می‌توان گفت که تمام معروفیت بانکداری سوییس مدیون بانک‌هایی است که تقریبا افراد عادی اسمی از آنها نشنیده‌اند و البته هم آن بانک‌ها خود نمی‌خواهند که این‌گونه در نگاه مردم عادی باشند، از آن جهت که مشتریان آنها مردم عادی نیستند. اگر دو بانک بزرگ سوییس یعنی UBS و Credit Suisse و دیگر بانک‌های استانی سوییس را درنظر نگیریم، عمده بانک‌های سوییس بر خلاف تصویر عمومی از بانکداری، شعب متعدد ندارند و حتی گاهی بانکی که صدها میلیارد دلار دارایی دارد، فقط یک دفتر مانند دفاتر اداری در یک ساختمان دارد، حضور مشتری در بانک نیاز به وقت قبلی دارد و وقت قبلی هم به هر کسی داده نمی‌شود و در ملاقات با شما نیز گاه خود مدیرعامل بانک حاضر می‌شود و خبری از صندوق‌دار به روش مرسوم بانک‌ها نیست. همه این شرایط فراهم شده است تا مشتری خاصی که چمدانی پر از پول دارد، در بانک حاضر شود. این مشتری پولدار، می‌تواند نماینده یک کشور باشد یا یک سرمایه‌دار مثلا آمریکایی، فرانسوی یا آلمانی یا یک سیاستمدار و هر کسی تا مادامی که پول زیادی برای سپردن به جایی امن مثل سوییس و بانک‌های سوییسی داشته باشد. اما خدمات بانک سوییسی به شما به‌عنوان یک فرد پولدار چیست؟ بر خلاف انتظار، مهم‌ترین خدمت بانک‌های سوییسی در پرداخت سود بانکی بالا به نسبت دیگر کشورها نیست چون دقیقا برعکس، سوییس معمولا کمترین نرخ بهره را نسبت به دیگر اقتصادهای پیشرفته دنیا دارد که این نیز ناشی از ثبات اقتصادی این کشور است، اما مهم‌ترین خدمات بانکی را نه بانک‌های سوییس بلکه کشور سوییس با بی‌طرفی سیاسی و حمایت از قانون رازداری بانکی و تسهیلات مالیاتی برای سرمایه‌گذاران بانک‌ها فراهم کرده است. در حقیقت بی‌طرفی سیاسی سوییس، از این کشور محلی امن برای سرمایه افراد و گروه‌های مختلف نقاط مختلف دنیا درست کرده است. همین امنیت و ثبات سیاسی سبب شده است که اکثر ثروتمندان و سیاستمداران برای فرار از ناآرامی‌ها و چرخش‌های سیاسی و قوانین در کشورهایشان، پول‌هایشان را به سوییس بیاورند. چون می‌دانند سوییس آخرین کشوری خواهد بود که موضعی علیه آنها خواهد گرفت، البته تازه اگر مجبور شود. همین بی‌طرفی سیاسی در کنار سیاست‌های تشویقی مالیاتی نه تنها سبب جذب پول‌های افراد؛ بلکه سبب جذب شرکت‌های بین‌المللی نیز شده است زیرا به‌دلیل بی‌طرفی سیاسی سوییس، فعالیت‌های آنها تحت‌نام سوییس از ترکش‌های درگیری‌های منطقه‌ای و قومیتی و مذهبی در کشورهای دیگر در امان خواهد بود و در ضمن با پرداخت مالیات کمتر سود بیشتری برای سهامدارانشان و نیز سرمایه بیشتری برای سرمایه‌گذاری مجدد خواهند داشت.
در کنار بی‌طرفی سیاسی، نقش بانک‌های سوییسی با خدمت دیگری برجسته می‌شود و آن «رازداری بانکی» است. البته رازداری بانکی ریشه‌ای تاریخی در سوییس و بانکداری این کشور دارد، اما از سال 1934 به صورت قانون درآمده است و عدم افشای اطلاعات دارندگان حساب حالا جزیی از قانون است. از طریق همین قانون بسیاری از سرمایه‌داران، سران کشورها و شرکت‌ها توانستند در حساب‌هایی شماره‌دار، به صورت ناشناس، میلیاردها دلار خود را از دید مردم سرزمینشان و ماموران مالیاتی پنهان کنند. بانک‌های سوییس خوب می‌دانند که آنچه برای کشورهای دیگر دموکراسی و تلاش برای آزادی است برای آنها پول‌های زیادی است که از ترس ناامنی اجتماعی و تغییر قوانین به بانک‌های آنها سرازیر می‌شود. مردم در فرانسه و ایتالیا در احترام به دموکراسی، دولت‌هایی را می‌آورند تا مالیات‌ها را زیادتر کنند و بعد بانک‌های سوییسی محلی برای فرار مالیاتی سرمایه‌داران آن کشورها می‌شود. دیکتاتورهای کشورهای مختلف نیز برای در امان نگه داشتن پول‌هایشان از دید مردم، آنها را در بانک‌های سوییس پنهان می‌کنند. پس عجیب نیست که همیشه بانک‌های سوییس متهم اصلی پولشویی و فرار مالیاتی و نقض حقوق مردم کشورهای دیگر بوده‌اند. البته این اتهامی است که توسط خود بانک‌های سوییسی به شدت رد می‌شود.
اما موضوع به همین سادگی هم نبوده است که کشورهای دیگر و حتی بعضی از مردم سوییس نیز این موضوع را به راحتی پذیرفته باشند. مسلما آنچه برای بانک‌های سوییس درآمد است، احتمالا درآمدی است که قرار بوده به جیب دولت‌های دیگر برود و برای همین کشورهای دیگر به‌خصوص آنها که از فرار مالیاتی شهروندان خود ناراحتند، در جدالی بی‌پایان با بانک‌های سوییس، در حال جاسوسی و کشف اسم شهروندان خود از سیستم بانکی سوییس هستند و حتی از پرداخت علنی جایزه به کسی که رازداری بانکی سوییس را نقض کند نیز ابایی ندارند. البته مسایل اخلاقی و وجدانی نیز در میان بوده است و مواردی بوده است که کسی دست به افشاگری نام‌ها زده است و دلیل را هم ناراحتی وجدانی خود از غیراخلاقی بودن کمک به فراریان مالیاتی و نقض حقوق مردم سرزمین‌های دیگر اعلام کرده است. ولی این نیز باعث نشده است که در سوییس به دلیل خیانت و نقض قانون رازداری محاکمه و زندانی نشوند، اما در میان تمام افشاگری‌ها، هیچ کدام به اندازه افشاگری در مورد مشتریان آمریکایی جنجالی و خبرساز نبوده است.
داستان تنش آمریکا با کشور سوییس بر سر رازداری بانکی در سوییس موضوع تازه‌ای نیست و حتی به زمان جنگ جهانی دوم باز می‌گردد. در حقیقت با پایان جنگ جهانی دوم، برای بسیاری واضح بود که سوییس محلی بوده است که بسیاری از سرمایه‌داران آلمانی، چه موافق و چه مخالف حکومت نازی‌ها، پول‌های خود را در بانک‌های آن مخفی کرده بودند. با پایان جنگ اما بسیاری از آنها که در بانک‌های سوییس سرمایه داشتند، در جنگ از بین رفته بودند و به دلیل رازداری بانکی نیز کسی به درستی نمی‌دانست پول‌های آن افراد چه میزان بوده است یا حتی آیا واقعا آنها در سوییس حساب داشته‌اند، یا نه. به هر حال با پایان جنگ جهانی دوم، آمریکا به نیابت از متفقین مدعی پول‌های آلمانی‌ها در بانک‌های سوییس شد. حرف آمریکا این بود که پول‌های زیادی از آلمانی‌ها از زمان نازی‌ها در سوییس به جا مانده که به‌دلیل اینکه صاحبی برای آنها وجود ندارد باید این پول‌ها به آمریکا و دیگر کشورهای متفقین داده شود، تا خسارت‌های آنها را از جنگ بپوشاند.
جواب بانک‌های سوییسی به آمریکا این بود که پول‌های آلمانی‌ها لزوما برای نازی‌ها و حامیان آنها نبوده که با آن پول‌ها بشود، هزینه‌های جنگ نازی‌ها را به عنوان غرامت پوشاند و در ضمن این ادعا که این حساب‌ها بدون صاحب است نیاز به سال‌ها وقت و اثبات نبود مدعی برای آنها است. در ضمن حتی با فرض درست بودن این ادعا، چه کسی باید این پول را بگیرد؟ متفقین فقط بخشی از آسیب دیدگان جنگ هستند و در ضمن شاید فرانسه و انگلیس و کشورهای اروپای شرقی برای دریافت آن مستحق‌تر باشند. جواب آنها به آمریکا بی‌پاسخ نماند و آمریکا بعد از مذاکرات طولانی از اهرم فشار خود برای بلوکه کردن حساب‌های بانک‌های سوییس در آمریکا استفاده کرد و موفق شد با بانک‌های سوییسی بر سر رقمی برای دریافت آن پول‌ها به نفع متفقین به توافق برسد.
اما دعوای سوییس و آمریکا در همانجا خاتمه نیافت و بعدها نیز تحت‌اتهام پناه دادن به فراریان مالیاتی و پولشویی زیر لوای رازداری بانکداری ادامه پیدا کرد. این موضوع بعد از حادثه یازده سپتامبر و اتهام کمک به پولشویی بانک‌های سوییس برای تامین مالی این عملیات رنگ و بوی جدی‌تری به خود گرفت. جدی‌تر زمانی شد که بعد از بحران مالی آمریکا، این کشور تصمیم گرفت دیگر از هیچ فرار مالیاتی چشم نپوشد، و همین فشار مضاعفی را بر سوییس وارد می‌کرد که به طور سنتی پناهگاه فراریان مالیاتی آمریکایی بوده است. برخورد آمریکا و سوییس در این مساله گاه کاملا جدی بوده است. مثلا در یک نمونه در اقدامی جالب اداره خدمات درآمد داخلی آمریکا (IRS) که مسوولیت جمع‌آوری مالیات از شهروندان آمریکایی را به عهده دارد، تصمیم گرفت به یک متهم به افشای اطلاعات بانک UBS که در زندان سوییس به سر می‌برد، بابت خیانتش به بانک UBS که منجر به افشای حدود 35000 نام و دریافت حدود 5 میلیارد دلار از آنها بابت مالیات و جریمه شده است، مبلغ 104 میلیون دلار آمریکا پاداش بدهد! این اقدامات تلویحا اعلام جنگ در برابر سوییس و قوانین بانکداری این کشور بود، اما ولع دستیابی به لیست‌های افراد فقط محدود به دولت‌ها و دریافت پاداش باقی نماند. مورد جالب دیگر، باز شدن پای ویکی لیکس به ماجرا بود و این وبسایت علاوه‌بر درز اطلاعات محرمانه آمریکا، بخشی را نیز به افشای اسامی افرادی اختصاص داد که برای فرار مالیاتی پول‌هایشان را در بانک‌های سوییس پنهان کرده بودند. افشا‌کننده هم این کار را فقط از سر مسایل وجدانی اعلام کرد.
اما مذاکرات طولانی آمریکا و سوییس بر سر این موضوع مدت زیادی بود که هزینه‌های زیادی برای سوییس و بانکداری این کشور داشته است. در موارد متعدد بانک‌های سوییس مجبور شده‌اند بین تجارت در آمریکا یا افشای اطلاعات محرمانه مشتریان خود، تجارت با آمریکا را برگزینند و ضمن پرداخت جریمه‌های سنگین به دولت آمریکا، نام و اطلاعات مشتریان خود را نیز افشا کنند. با وجود اینکه سال‌ها است که مشخص شده، بانک‌های سوییس به‌خصوص به‌دلیل جهانی‌سازی و نقششان در بازار آمریکا، دیگر نمی‌توانند در برابر فشارها مقاومت کنند، بیشترین تغییر در سال 2013 رخ داده است، وقتی دولت سوییس به بانک‌های این کشور اجازه داد که قانون رازداری بانکی را زیر پا گذاشته و به طور مستقیم با دولت آمریکا بر سر موضوعاتی چون فرار مالیاتی شهروندان آمریکایی به مصالحه برسند. البته این فرآیند هنوز نهایی نشده است؛ اما آنچه واضح است این است که بانک‌های سوییس در اقداماتی دردناک مجبور خواهند بود که برای جلوگیری از جریمه‌های بالا و مصادره اموالشان توسط آمریکا، با مقامات آمریکایی بر سر اطلاعات مشتریان خود همکاری کنند و این علاوه بر ضربه شدید به وجهه بانکداری سوییس، دردسر زیادی برای شرکای دیرین آنها به‌خصوص در آمریکا ایجاد خواهد کرد، از آن جهت که قوانین این کشور در مورد مالیات یکی از سختگیرانه‌ترین قوانین است.
جالب‌تر از این موضوع اینکه انجمن بانکداران سوییس در اقدامی تاریخی در شهریورماه امسال، از کمک بانک‌های سوییس به فراریان مالیاتی عذرخواهی کرد و این نشان‌دهنده این است که دیگر سوییسی‌ها رازداری بانکی را تا آن اندازه مانند گذشته حق مسلم خود نمی‌دانند و حتی حاضرند بپذیرند که بخشی از کارهای آنها تحت ‌این نام، غیراخلاقی و نادرست بوده است. حالا با این تفاسیر، باید پرسید که آیا بانکداری سوییس با از بین رفتن رازداری بانکی، جایگاه خود را از دست خواهد داد؟ در جواب باید گفت که فشار بر سوییس به دلیل رازداری بانکی تازگی ندارد. به همین دلیل با جدی شدن موضوع و بیشتر شدن اهرم‌های فشار کشورهای دیگر بر سوییس به‌خصوص به‌دلیل جهانی شدن، بانک‌های سوییس به‌تدریج سعی کرده‌اند به سبد مزیت‌های خود چیزهای دیگری اضافه کنند و فقط در رازداری بانکی مزیت نداشته باشند. بسیاری از بانک‌های سوییسی پا به پای بانک‌های بزرگ دیگر در حال نوآوری و ارائه خدمات متنوع به مشتریان خود هستند. در کنار این البته مشتریان خاص بانک‌های سوییس نیز تا به الآن متوجه شده‌اند که سوییس بیش از این نمی‌توانسته در برابر فشارها مقاومت کند و به همین دلیل مدت‌ها است روش‌های دیگری را برای منظور خود به کار گرفته‌اند و اتفاقات اخیر شوک به سیستم بانکی سوییس وارد نخواهد کرد. علاوه بر این، هنوز سوییس کشور امنی هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی است. سوییس هنوز از نظر سیاسی بی‌طرف‌ترین کشور دنیا است و از همه مهم‌تر اینکه دیگر کشورها، نه همیشه؛ ولی اکثر مواقع، به این بی‌طرفی احترام می‌گذارند و البته سوییسی‌ها در مذاکره برای حفظ ارزش‌های خود نیز توانایی ویژه‌ای دارند. سوییس به دلیل ساختار دموکراسی خاصی که دارد، تقریبا دچار ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی معمول در اکثر کشورها نخواهد شد. سوییس به دلیل محافظه‌کاری اقتصادی و نیز اقتصاد محلی قوی در حوزه مسکن و نیز کالاهای مصرفی به سرعت دنبال‌رو موج‌هایی که در دنیا به راه می‌افتد، نشده است و به همین دلیل به‌رغم درگیری در جهانی‌سازی به‌خوبی توانسته است اتفاقات بعد از بحران مالی جهانی را نیز مدیریت و همچنین ضمن پایین نگه داشتن رقم بیکاری توانسته تا حدودی بر نگرانی‌های تورم پایین نیز غلبه کند. سوییس به همه این دلایل، هنوز محل امنی برای سپردن سرمایه‌های خیلی از آدم‌های پولدار و شرکت‌های بین‌المللی است و به همین دلیل هنوز دلایل زیادی برای حفظ اعتبار خود در این حوزه دارند.