مهرالسادات قرشی
با پیشرفت روز افزون خدمات بانکداری الکترونیکی در کشور و در راستای تسهیل تبادلات نهادهای مالی و عموم افراد جامعه، بانک مرکزی زیرساخت نظام جامع پرداخت را ایجاد کرده است. استفاده از ابزارهای الکترونیکی در نظام پرداخت و بازارهای مالی در دو سطح عمده قابل بررسی است:

1- نظام پرداخت خرد که شامل کلیه خدمات بانک‌ها در قالب شتاب است.
۲- نظام پرداخت کلان که ابزارهای آن عبارتند از سامانه ساتنا (RTGS)، سامانه اتاق پایاپای الکترونیکی- پایا (ACH) و بالاخره سامانه تسویه اوراق بهادار غیر کاغذی(که جزو پروژه‌های آتی بانک مرکزی است).
سامانه پایاپای الکترونیکی «پایا» (ACH)
سامانه پایاپای الکترونیکی «پایا» زیرساخت اصلی مبادلات پولی بین بانکی در حجم انبوه به شمار آمده (جایگزین حواله‌ها و سایر روش‌های فعلی و رایج مبادلات پولی بین بانکی) و سیستم انتقال وجه بین بانکی را در کشور تشکیل می‌دهد. «پایا» به گونه‌ای طراحی شده که می‌تواند دستور پرداخت‌های متعدد مشتریان را از طرف بانک‌ها دریافت، پردازش و برای اقدام به بانک‌های مقصد ارسال کند.
همچنین با استفاده از امکانات این سامانه بانک‌ها می‌توانند ابزارهای لازم را برای مشتریان عمده خود به گونه‌ای طراحی و فراهم کنند که امکان صدور دستور پرداخت (شامل هزاران دستور پرداخت به بانک‌های مختلف) از طرف این مشتریان به شبکه بانکی میسر گردد.
«پایا» زیرساخت مبادله پیام‌های مالی و مبتنی بر شماره حساب بانکی «شبا» (شماره حساب بانکی ایران که به منظور تسهیل، استاندارد‌سازی و یکسان‌سازی شماره حساب‌های بانکی در مبادلات بین بانکی و بین‌المللی بانک‌های کشور تبیین شده و در سامانه‌های پرداخت بین بانکی از این نوع حساب استفاده می‌شود) است. مشتریان برای استفاده از خدمات پایا باید در شعبه بانک مورد درخواست دارای یک حساب باشند و شماره حساب خود را برای استخراج شماره شبای آن حساب به شعبه ارائه کنند. در ضمن داشتن شماره شبای مقصد (شبای حسابی که درخواست انتقال وجه به آن در بانک دیگر را دارد) نیز اجباری است.
ارسال دستور پرداخت‌های پایا و تبادل و تسویه اطلاعات بین بانک‌ها توسط بانک مرکزی طی مقاطع و زمان‌بندی‌های مشخص صورت می‌پذیرد. لذا برخلاف ساتنا تبادل اطلاعات در پایا با تاخیر زمانی و روزانه است. انجام دستور پرداخت‌های «پایا» که در خارج از ساعات کاری ارسال می‌شوند در اولین چرخه اولین روز کاری بعد صورت می‌گیرد. این ویژگی به بانک‌ها امکان می‌دهد تا بتوانند در سامانه‌های بانکداری اینترنتی، بانکداری همراه و نظایر آن خدمات حواله و انتقال وجه به مشتریان ارائه کند.
سامانه پایاپای الکترونیکی شامل دو بخش اصلی و جداگانه «واریز مستقیم» و «برداشت مستقیم» است که ارائه خدمات نوینی را برای بانک‌ها میسر می‌سازد:
الف) بخش واریز مستقیم: هسته واریز مستقیم یا انتقال مستقیم همانند سامانه حواله بین بانکی (ساتنا) عمل می‌کند، با این تفاوت که این سامانه علاوه بر پذیرش حواله‌های انفرادی قادر خواهد است تا حواله‌های انبوه شامل تعداد بسیار زیادی دستور پرداخت را نیز از بانک‌ها و مشتریان آنها دریافت و ارسال کند. با توجه به قابلیت‌های «پایا» در بخش واریز مستقیم، ارائه خدمات زیر در شبکه بانکی میسر شده است:
۱. پرداخت الکترونیکی اقساط تسهیلات
بسیاری از تسهیلات گیرندگان، دریافتی‌های مستمر خود را در بانکی غیر از بانک تسهیلات‌دهنده دریافت می‌کنند. بر این مبنا استفاده از خدمات «پایا» امکان واریز وجه اقساط تسهیلات بدون نیاز به مراجعه به شعب دو بانک و انتقال فیزیکی اسکناس، ایران چک یا اسناد بانکی کاغذی را میسر ساخته است.
۲. پرداخت حقوق و مستمری
تا کنون برخی سازمان‌ها برای پرداخت حقوق یا مستمری کارکنان یا بازنشستگان خود ناچار بوده‌اند برای تمامی آنها در یک بانک حساب افتتاح کنند. استفاده از «پایا» به سازمان‌ها و شرکت‌ها امکان می‌دهد تا بدون نیاز به افتتاح حساب‌های متعدد در بانک‌های مختلف بتوانند حقوق یا مستمری کارکنان و بازنشستگان خود را به حساب مدنظر آنان واریز کنند. این ویژگی به صورت ضمنی از تعدد حساب‌ها در شبکه بانکی کشور خواهد کاست.
۳. پرداخت سود سهام و اوراق بهادار
شرکت‌هایی که دارای تعداد انبوهی سهامدار هستند می‌توانند با استفاده از امکانات «پایا» بدون نیاز به افتتاح حساب برای تک تک سهامداران، سود سهام را مستقیما به حساب آنان واریز کنند.
ب) بخش برداشت مستقیم: با استفاده از هسته برداشت مستقیم (انتقال معکوس) «پایا»، برای اولین بار در کشور امکان ارائه خدمات بانکی مبتنی بر دستور پرداخت‌های پیش تایید شده را به صورت بین بانکی میسر می‌سازد. برداشت مستقیم، طیف وسیعی از خدمات پرداخت بانکی انفرادی و انبوه، نظیر پرداخت قبوض، پرداخت اجاره بها، اقساط تسهیلات و نظایر آن را به صورت بین بانکی امکانپذیر خواهد ساخت. همچنین عملکرد خدمات مبتنی بر هسته برداشت مستقیم همانند واگذاری چک در بانک‌های مقصد بوده وبا راه‌اندازی این بخش از سامانه «پایا» در آینده بسیار نزدیک می‌تواند جایگزین مناسبی برای بخش بزرگی از پرداخت‌های مبتنی بر چک نیز به حساب آید.