حسن نصرت آبادی

رییس‌کل بانک مرکزی در تازه‌ترین اظهار نظر در خصوص مکانیزم تعیین نرخ دلار، با اشاره به اینکه دلار کالایی پست نیست، پایین نگه داشتن نرخ دلار به شکل دستوری و در شرایطی که تفاوت نرخ تورم داخلی و خارجی قابل توجه است را غیر منطقی خواند. هرچند تعدیل نرخ ارز با تفاوت نرخ تورم داخلی و خارجی برای دفاع از رقابت‌پذیری صادرات در بازار‌های جهانی ضروری است، اما لازم است توضیحی در مورد کالای پست در ادبیات اقتصادی داده شود تا برداشت درستی از این مفهوم اقتصادی در ذهن خوانندگان شکل گیرد.

به طور کلی کالا از دید درآمدی در اقتصاد به سه دسته کالای پست، کالای ضروری و کالای لوکس تقسیم می‌شود. کالاهای پست در واقع آن دسته کالاهایی هستند که عکس‌العمل آنها به تغییرات درآمد در جهت عکس است. در واقع کالای پست کالایی است که با افزایش درآمد جای کمتری در سبد خانوار پیدا می‌کند. نمونه‌ای ساده برای این دسته کالا را می‌توان سیب زمینی دانست. در سطح درآمدی پایین سیب زمینی کالایی عمده در سبد مصرفی خانوار است، به طوری که در بسیاری از وعده‌های غذایی ممکن است استفاده شود، اما با بالاتر رفتن سطح درآمد خانوار این کالا جای خود را در برخی از وعده‌ها به کالاهای جانشین خود می‌دهد. در ادبیات اقتصادی به چنین پدیده‌ای «اثر درآمدی منفی» گفته می‌شود. در واقع کالای پست کالایی است که اثر در آمدی آن منفی است به این معنا که جهت حرکت درآمد و مصرف آن کالا برخلاف یکدیگر هستند. در طرف دیگر کالای لوکس قرار دارد و همانطور که انتظار می‌رود این دسته متشکل از کالاهایی است که از «اثر درآمدی مثبت» برخوردار هستند به این معنا که درآمد فرد و مصرف این دسته از کالاها در یک جهت حرکت می‌کنند. مثالی از این دسته را می‌توان سفرهای تفریحی عنوان کرد. انتظار بر این است که تمایل به مصرف چنین کالایی با افزایش درآمد بیشتر شود.

در نتیجه مفهوم کالای پست (یا کالای لوکس) صرفا مفهومی «درآمدی» است. در نتیجه پایین نگه داشتن یا صرفا پایین بودن قیمت یک کالا نشانی از پست یا لوکس بودن آن کالا بدست نمی‌دهد. باید دقت کرد که کالایی ممکن است برای یک سطح درآمدی بالا پست باشد، ولی برای سطح‌های درآمدی پایین‌تر نقش یک کالای لوکس را بازی کند. مثال خوبی از این بحث را می‌توان با اشاره به خودروی پراید عنوان کرد. در سطوح درآمدی پایین خودروی پراید می‌تواند کالایی لوکس تلقی شود. به این معنا که در این سطوح درآمدی افزایش درآمد تقاضا برای خودروی پراید را افزایش می‌دهد، اما خودروی پراید برای سطوح درآمدی بالاتر کالایی پست تلقی می‌شود. در سطوح درآمدی بالاتر انتظار بر این است که با افزایش درآمد پراید جای خود را به خودروهای سطح بالاتر دهد. در نتیجه برای این دسته از افراد پراید کالایی پست خواهد بود.

باید به این نکته نیز اشاره کرد که کالای پست را نباید با کالای «گیفن» اشتباه گرفت. کالای گیفن کالایی است که در آن قیمت و تقاضا (برخلاف آنچه معمولا انتظار می‌رود) در یک جهت حرکت می‌کنند؛ یعنی مثلا با افزایش قیمت یک کالای گیفن تقاضای آن نیز افزایش می‌یابد. وقتی قیمت کالایی تغییر می‌کند تقاضای آن تحت تاثیر تغییر قیمت نسبی کالاهای جانشین آن تغییر می‌کند. برای مثال وقتی قیمت نان لواش بیشتر شود، تقاضا برای انواع دیگر نان بیشتر خواهد شد. این اثر «اثر جانشینی» نامیده می‌شود. آن دسته از کالاهای پست که در آنها اثر درآمدی بر اثر جانشینی غلبه می‌کند، کالاهای گیفن نامیده می‌شوند. در نتیجه هر چند هر کالای گیفن کالایی پست حساب می‌شود، اما هر کالای پستی گیفن نیست.

بنابراین نمی‌توان پست یا لوکس بودن یک کالا را مفهوم بالذات آن کالا دانست و همانطور که بررسی شد این مفهوم کاملا مرتبط با عناصر تصمیم‌گیری خانوار است. هرچند باید بر این نکته نیز تاکید کرد که اصولا مکانیزم‌های اقتصادی کلان دیگری بر نرخ گذاری ارز در یک اقتصاد حاکم است که نقش بسیار مهم‌تری را در این زمینه بازی می‌کنند. انتظار بر این است که مسوولان رده بالای اقتصادی کشور در استفاده از مفاهیم اقتصادی نظیر این مفهوم دقت عمل بیشتری به خرج دهند.