حسن جعفری طاهری

کارشناس نظام بانکی

از دهه‌های پایانی قرن بیستم، اعتماد اقتصاددانان به رویکرد مهندسی و مکانیکی اقتصاد در حل مشکلات اقتصادی کشورها کاهش یافت و علل ناکامی در حل مشکلات اقتصادی، آنان را به واقعیت فقر اخلاقی در اقتصاد مدرن آگاه ساخت، به گونه‌ای که با انتشار کتاب اخلاق و اقتصاد، توسط آمارتیاسن، جریان حمایت از پیوند اقتصاد و اخلاق سرعت گرفت.

امروزه نیز، بحث اخلاقیات در کار، توجه زیادی را به خود جلب نموده است. اصول اخلاقی کسب و کار به تبیین آن دسته از اصول اخلاقی می‌پردازد که به موجب آنها می‌توان سازمان‌ها را در قبال تاثیرشان بر مردم و محیط ارزیابی نمود. بنابراین، درک مفهوم اخلاقیات مستلزم توجه به ارزش‌های بنیادین افراد، شناخت همه جانبه علل بروز رفتارهای اخلاقی و غیراخلاقی و همچنین اتخاذ تدابیری جهت استقرار و حفظ نظام اخلاقی در سازمان‌ها است. از سوی دیگر، التزام به اخلاق در کسب و کار، نوعی اعتماد به وجود می آورد که خود نوعی سرمایه اجتماعی محسوب می شود و موفقیت بلندمدت بنگاه‌های مربوطه را تضمین می‌کند.

با نگاه به تاریخ فعالیت های اقتصادی بشر، می‌‌توان بر این نکته نیز تاکید کرد که ضعف اخلاق در کسب وکار، موجب بروز مشکلات بسیاری در جوامع بشری شده است؛ مانند بروز مشکلات زیست محیطی در دنیای معاصر، بروز فجایع انسانی و شکل‌گیری تجارت های ضد اخلاقی.

جستارهای اخلاقی در صنعت خدمات مالی بر هر فردی اثرگذار است. اگرچه ممکن است فرد در این صنعت فعالیت نداشته باشد، لیکن مشتری خدمات ارائه شده در این صنعت به شمارمی رود. بنابراین، انکار وجود رفتارهای غیراخلاقی در صنعت مالی، به خصوص بانکداری از نظر ماهیت این صنعت بیهوده است.

بر این اساس، یک نظام بانکی مبتنی بر اخلاق، رویکرد واقع‌بینانه‌تری را نسبت به ثروت واقعی و پول اتخاذ می‌کند. همچنین یکی از دغدغه‌های اصلی مدیران کارآمد در سطوح مختلف، چگونگی ایجاد بسترهای مناسب برای عوامل انسانی شاغل در تمام حرفه‌ها است تا آنها با حس مسوولیت و تعهد کامل به مسائل در جامعه و حرفه خود به کار بپردازند و اصول اخلاقی حاکم بر شغل و حرفه خود را رعایت کنند.

جایگاه اخلاق در صنعت بانکداری

بانک‌ها در کنار وظایف اصلی خود مانند تخصیص منابع به فعالیت های اقتصادی، اجرای سیاست‌های پولی، ارزی و طراحی و اجرای نظام پرداخت‌ها در اقتصاد که در جهت حفظ ثبات اقتصادی و اجتماعی است، در مواردی همچون تحقق توزیع عادلانه درآمد، کاهش فقر و شکاف طبقاتی، قانون‌گذاری و فعالیت‌های بنگاه‌های اقتصادی در بخش مالی و واقعی اقتصاد نیز نقش حائز اهمیتی دارند.

در اثرگذاری بر مباحثی همچون توزیع عادلانه درآمد و کاهش سطح فقر و محرومیت در جامعه، جایگاه ویژه‌ای برای این نظام ایجاد می‌نماید که می‌توان آن را در چارچوب بانکداری اخلاقی تعریف کرد. به عبارت دیگر، بانک با اهمیت دادن به ارزش‌های اخلاقی، مانند صداقت، انصاف و مسؤولیت پذیری می تواند مورد توجه قرارگیرد، به گونه‌ای که با نگاه به سابقه تاریخی، مشاهده می شود که همواره، آلوده شدن بانک‌ها به خصلت های غلط و منفی اخلاقی، نه تنها ذی‌نفعان اصلی بانک همچون مشتریان خدمات، سهامداران و سپرده‌گذاران را متضرر می‌کند، بلکه به تدریج موجودیت و موقعیت بانک را نیز با خطر مواجه می‌کند.

بانک های اخلاق مدار می‌توانند با رقابت منصفانه و اخلاقی که در آن، اخلاق نقش محوری در جلوگیری از انتخاب روش‌های غیرمتعارف در رقابت بین بانکی ایفا می‌نماید؛ ضمن انجام رقابتی سالم، به گسترش و توسعه اصول اخلاقی در نظام بانکی بپردازند و از تبعات مثبت آن به نفع اقتصاد ملی نیز بهره‌مند گردند.

مهم‌ترین مولفه‌های اخلاقی در صنعت بانکداری به شرح زیر است:

الف) صداقت: بانک‌ها باید صادقانه با مشتریان، کارکنان، سهامداران، رقبا و دیگر سازمان‌های مرتبط با بانک برخورد کنند.

ب) بی‌طرفی: بانک‌ها نباید بین مشتریان، میان مشتریان و کارکنان یا بین سهامداران تفاوت قائل شوند.

ج) اعتماد: بانک‌ها باید تمامی فعالیت‌های خود را به موقع، دقیق و درست و با اطلاع‌رسانی به موقع به مشتریان خود، انجام دهند.

د) سازگاری با مقررات بانکی: بانک‌ها موظفند همه فعالیت های خود را با توجه به قوانین و مقررات بانکداری انجام دهند.

هـ) شفافیت: بانک‌ها باید اطلاعات شفاف و قابل فهم درباره محصولات و خدمات به مشتریان خود ارائه کنند و همچنین خطرات و منافع مرتبط را به آنان اطلاع دهند.

اصول حاکم بر بانکداری اخلاقی

بانکداری اخلاقی، به منزله یک روش جایگزین برای تامین مالی افراد و شرکت‌های نیازمند، از جمله افراد و شرکت های بدون سابقه اعتباری و بدون داشتن حداقل تضمین‌های لازم جهت اخذ وام های موردنیاز، به‌حساب می آید. تخصیص اعتبار در بانکداری اخلاقی، به فعالیت‌های پایدار و با ثبات ازجمله فعالیت های سودآور اجتماعی که به سود کل جامعه و سازگار با محیط زیست هستند، صورت می پذیرد. تخصیص اعتبارات در بانکداری اخلاقی، دارای شفافیت است. رویکرد اصلی در بانکداری اخلاقی، مبتنی بر همکاری متقابل و مشترک است.

در بانکداری اخلاقی شیوه‌های وام دهی به جای شیوه های رایج اخذ وثایق، عمدتا مبتنی بر اعتماد است.بدیهی است ویژگی‌های ذکرشده در همه بانک‌های اخلاق‌مدار به یک میزان مورد توجه قرار نمی‌گیرند و هریک از این بانک‌ها بر اساس رسالت کلانی که برای خود درنظر گرفته‌اند، خود را تا حد مشخصی متعهد به تحقق این اهداف می‌نمایند.بنابراین، توجه و اهمیت به رفتار و ارزش‌های اخلاقی بسیار مهم تلقی می‌شود لذا بانک‌ها در عین حال که به فکر حداکثرسازی سود خود هستند، نباید از رفتار اخلاقی غفلت کنند.