گاز ایران در آغاز راه

دکتر علیرضا سلطانی

عضوهیات علمی دانشگاه و کارشناس اقتصاد انرژی

سومین اجلاس سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز فردا در تهران برگزار می‌شود که تحلیل‌های مختلفی پیرامون این نشست و ابعاد آن ارائه شده است. فارغ از بهره‌برداری خاص ایران از این اجلاس با توجه به آغاز اجرای برجام و شروع روند رفع تحریم‌ها که از اهمیت زیادی برخوردار است ، اجلاس سران مجمع کشورهای صادرکننده گاز در تهران، در سیاست‌های راهبردی انرژی کشور به‌خصوص صنعت گاز از اهمیت قابل‌توجهی برخوردار است.

گاز به عنوان رقیب نفت روز به روز جایگاه و اهمیت بیشتری در معادلات انرژی جهان پیدا می‌کند. براساس برآوردهای انجام شده، مصرف گاز طبیعی در جهان در طول یک دهه گذشته، حدود ۳۰ درصد افزایش یافته است و این میزان در سال‌های منتهی به ۲۰۳۰ با سرعت بیشتری افزایش خواهد یافت. الزامات بین‌المللی صنعت و تجارت انرژی همچون امنیت انرژی و ضرورت تعدد و تنوع در حامل‌ها و منابع تامین انرژی و همچنین الزام مهم توسعه پایدار و ضرورت حفظ و حراست از محیط زیست، بیش از پیش نقش و جایگاه گاز را در نقشه راه آینده اقتصادی جهان تقویت کرده است.

ایران به عنوان دومین دارنده و به تعبیری جدید اولین دارنده ذخایر گازی جهان، بدون تردید می‌تواند نقشی مهم و تاثیرگذار در نقشه آینده انرژی جهان داشته باشد. این نقش اگرچه در حال حاضر بالقوه است، اما الزامات داخلی و بین‌المللی به طور خودبه‌خود آن را بالفعل خواهد کرد. مساله مهم این است که حضور و نقش‌آفرینی ایران در معادلات آینده گازی جهان، فعال، هدفمند و مدیریت شده باشد و تجربه نفت تکرار نشود. در حال حاضر، ایران در بازار جهانی نفت با وجود گذشت بیش از یک قرن از عمر صنعت نفت کشور، جایگاهی فعال، تاثیرگذار و هدفمند ندارد.

وابستگی‌های متعدد در مقوله نفت ایران از اقتصادی و مالی گرفته تا جنبه‌های فنی و مدیریتی آن، ایران را به شدت آسیب‌پذیر ساخته است. آثار گسترده این آسیب‌پذیری در مقوله تحریم‌های اخیر به خوبی نمایان شد. صنعت گاز ایران در ابتدای راه است و باید دقت و تدبیر کرد که گاز به سرنوشت نفت دچار نشود. در این راستا باید از همه ظرفیت‌های سیاسی، اقتصادی، جغرافیایی و بین‌المللی نهایت بهره‌برداری را کرد. یکی از مهم‌ترین ظرفیت‌های بین‌المللی موجود که خوشبختانه در ابتدای راه حضور نقش‌آفرینی گاز در عرصه اقتصاد جهانی شکل گرفته، مجمع کشورهای صادرکننده گاز است.

شکل‌گیری این مجمع خود می‌تواند از جلوه‌های تدبیر کشورهای دارنده گاز تلقی شود که در آن ایران نقش مهمی ایفا کرده است. مهم‌تر از ایجاد این نهاد بین‌المللی، ایجاد و تقویت نقش تاثیرگذار آن در عرصه تجارت بین‌المللی است. مجمع کشورهای صادرکننده گاز، بر اساس اصول و قواعد سازمان‌های بین‌المللی، در حال حاضر یک نهاد مشورتی است و به دلیل ساختار و ماهیت گاز امکان نقش‌آفرینی به‌عنوان یک سازمان بین‌المللی با تصمیمات‌الزام آور برای اعضا ندارد. ایفای چنین نقشی نیز به طور قطع زمانبر بوده و به روند تقویت جایگاه گاز در معادلات بین‌المللی انرژی بستگی دارد.

هر چند در این مسیر اراده کشورهای عضو برای ایجاد ترتیبات مستحکم درون سازمانی از یکسو و ایجاد سازوکارهای جدید در تجارت بین‌المللی گاز متناسب با اهداف این نهاد، از اهمیت زیادی برخوردار است. چنان‌که در سطور قبل نیز بیان شد، برخی الزامات از جمله تامین امنیت انرژی جهانی با محوریت گاز و توسعه پایدار، تسهیل‌کننده این فرآیند است. مجمع کشورهای صادرکننده گاز با درک این الزامات و حرکت در راستای تحقق آنها، به طور طبیعی می‌تواند نقش و جایگاه خود و اعضای مجمع را در عرصه تجارت جهانی گاز تقویت کرده و در یک بستر همکاری میان تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان به امنیت باثبات انرژی و حفاظت از محیط‌زیست کمک کند. به طور طبیعی ایران به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای دارنده گاز دنیا و استوانه‌های مجمع کشورهای صادرکننده گاز در تحقق این روند، باید پیشتاز باشد.

این نقش به‌طور طبیعی در تناسب با منافع ملی پایدار کشور است. تامین بخش قابل‌توجهی از گاز مصرفی دنیا از یکسو و تولید و عرضه فرآورده‌های صنعتی حاصل از گاز از سوی دیگر به صورت توامان، از سیاست‌های اصولی ایران در حوزه گاز است. تحقق این نقش‌ها خارج از ملاحظات سیاسی و امنیتی، امری مهم است که به طور طبیعی در چارچوب مجمع کشورهای صادرکننده گاز امکان‌پذیر است. این نهاد بین‌المللی باید به جایگاهی برسد تا بتواند خارج از ملاحظات و متغیرهای سیاسی و امنیتی تحمیلی و عمدتا در چارچوب ملاحظات اقتصادی و فنی، روند توسعه صنعت و تجارت بین‌المللی گاز را با کمترین هزینه و زمان تسهیل کند.