تغییر نگاه به نفت

دکتر جعفر خیرخواهان

کارشناس اقتصادی

ریاست محترم جمهور در مناسبت‌های مختلف یکی از مشکلات مهم اقتصاد کشور را نفتی بودن و رانتی بودن ذکر کردند و معتقد هستند درآمدهای نفتی باید در بخش‌های زیربنایی و در خدمت توسعه بلندمدت کشور سرمایه‌گذاری‌ شود و هزینه واردات تجهیزات، قطعات و مواد اولیه باید از محل درآمدهای صادرات غیرنفتی تامین شود.

در همین اثنا یک خبر مهم و البته بد برای کشورهای نفتی ازجمله ایران خودنمایی می‌کند که خیلی ساده قیمت نفت ۱۰۴ دلاری در آغاز این دولت به زیر ۵۰ دلار و حدود ۴۰ دلار رسید. ارمغان این سقوط قیمت‌ها نسبت به یک سال گذشته این است که درآمد دریافتی از محل فروش نفت تقریبا به نصف کاهش یافته است.

در کنار پژوهش‌های تاریخی متعددی که درباره ویژگی پرنوسان قیمت نفت انجام شده است به‌تازگی دو اقتصاددان در بانک کردیت سوئیس ثابت می‌کنند کاهش اخیر قیمت نفت به معنای این است که ما شاهد ششمین «جابه‌جایی رژیم نفتی» بزرگ از هنگام تاسیس اوپک هستیم. این نمایش نفتی را می‌توان در نموداری که آنها تهیه کرده‌اند به خوبی ملاحظه کرد که در آخرین مورد قیمت نفت در عرض چند ماه حدود ۶۰ درصد سقوط را تجربه کرد. نتیجه اینکه قیمت نفت هر چند صباح به هر دلیلی چه اقتصادی، سیاسی یا فناورانه دچار نوسانات شدید می‌شود و پس از آن به مدت چند سال در حالت تقریبا خوابیده استقرار می‌یابد. اعداد نمودار که با دلارهای به قیمت سال ۲۰۱۴ واقعی شده است کاملا گویاست. قیمت‌های نفت تاکنون و از هنگام تاسیس سازمان اوپک، شش جابه جایی اساسی داشته است که نخستین آن در دهه ۱۳۵۰ با رسیدن قیمت به حدود ۴۰ دلار رخ داد. این تغییرات خیلی سریع و کوتاه بوده است و تغییرات روشنی در بنیان‌ها به‌وجود آورده است و در هر دوران یک عامل مهم نقش داشته است.

آیا خردمندانه است سرنوشت مردم، بخش خصوصی و تولیدکنندگان و پروژه‌های عمرانی را به چنین کالایی گره بزنیم که چنین نوسانات شدید و سریع و غیرقابل پیش‌بینی دارد؟ مطلقا خیر. پس بیاییم به جای اینکه خشم و تهدیدات خود را به سوی نیروهای تغییردهنده قیمت نفت نثارکنیم وابستگی اقتصاد را به نفت کاهش دهیم که بسیار به خیر و صلاح نزدیک‌تر است.

اینجاست که باید از مسوولان کشور بخواهیم که لطفا نگاه به نفت را «واقعا» تغییر دهید. همان‌طور که برنامه‌ای روشن برای کاهش نرخ تورم تدارک دیدید نسبت به رانت نفت هم جامعه را روشن سازید. به همه بگویید پول نفت درآمدی ماندگار نیست و نمی‌توان با رانت نفت جامعه را ثروتمند کرد. جامعه را به سمت دنیای پس از نفت ببرید پیش از آنکه مرتب در گلویمان‌گیر کند یا منتظر بمانیم تا نفت تمام شود. فراوانی منابع نفتی به سیاست‌گذاران کشور اجازه نداده است سیاست‌های مناسب مخارجی و مالیاتی طراحی کنند. بگویید نمی‌توانیم در سخن از اقتصاد بدون نفت بگوییم اما در عمل روی خوش به رفت و آمد هیات‌های خارجی و مذاکره با سرمایه‌گذاران خارجی و دنیای خارج نشان ندهیم. اقتصاد غیرنفتی، فرهنگ و رفتار غیرنفتی می‌خواهد. اقتصاد غیرنفتی آزادی عمل ما را تا حد زیادی می‌گیرد پس همان‌طور که رئیس‌جمهور اشاره داشت نباید فکر کنیم پس از حصول توافق می‌توانیم هر طور که بخواهیم حرف بزنیم و عمل کنیم و دیگران در برابر این تغییر رفتار ما واکنشی نخواهند داشت. در نتیجه شیوه رفتار با مردم و خیلی چیزهای دیگر باید عوض شود.

پول نفت در چهار دهه‌ای که در اقتصاد ایران رخنه و نفوذ جدی کرده است حکومت و مسوولان دولتی را دائما متعجب کرده و دولت هم به تبع آن مردم و بخش خصوصی را متعجب کرده و همچنین با رفتارهای خود که به اتکای رانت نفت بوده است جهان را متعجب کرده‌ایم. حال زمان آن رسیده است که از نفوذ نفت بکاهیم و از این دست شگفتی‌سازی‌ها دست برداشته و در مسیری درست گام برداریم.