افزایش نقدشوندگی موقوفات

داود نصرآبادی

دکترای اقتصاد و مشاور معاونت بهره‌وری اقتصادی سازمان اوقاف و امورخیریه

«وقف» در نظام اسلامی و خصوصا در نظام اقتصادی اسلام از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و از صدر اسلام تاکنون به عنوان یکی از روش‌های تامین مالی فعالیت‌های عام‌المنفعه نقشی اساسی در اقتصاد جوامع اسلامی ایفا کرده است.

دامنه و حوزه نفوذ وقف، طیف وسیعی از کسب و کارها و فعالیت‌ها را در برگرفته است؛ احداث و اداره مراکز آموزشی، بیمارستان‌ها و مراکز درمانی و حمایت مادی و معنوی از گروه‌های نیازمند جامعه از جمله مصادیق شناخته شده‌ای هستند که واقفان نیکوکار در طلب رضای الهی در خصوص آنها اقدام به وقف دارایی‌های خود کرده‌اند و در اغلب موارد هرگاه سخن از وقف به میان می‌آید، این مصادیق در ذهن جا می‌گیرد، فعالیت‌هایی که البته همه به نوبه خود در گسترش کسب و کار و رونق اقتصادی نقش داشته‌اند.

از طرف دیگر وقف، بخشش و صدقات در اقتصاد اسلامی مکمل دو بخش بازار و دولت بوده و می‌تواند به عنوان یک نهاد موثر در کنار آنها حضور داشته باشد؛ برای ایفای نقش واقعی وقف در جامعه لازم است تا برنامه‌ریزی دقیق، جامع و کلان برای حضور این نهاد صورت گیرد؛ در این خصوص و در راستای سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی که در آن به « پویا و مولد؛ فرصت ساز و انعطاف‌پذیر» بودن تاکید شده، پیشنهاد می‌شود نهاد وقف به‌صورت پویا و فعال ظاهر شده و درجهت مدیریت بهینه و افزایش بهره‌وری موقوفات عمل کند.

همان‌طور که می‌دانیم امروزه برای انجام فعالیت‌های اقتصادی، عرصه‌ها و فرصت‌های نوین اقتصادی تعریف و به اجرا گذاشته شده و می‌شود. هر یک از عرصه‌های نوین دارای ابزارها و نهادهای مختص خود بوده و یکی از عرصه‌های نوین اقتصادی، بازار سرمایه و به عبارتی بورس و اوراق بهادار است که از طریق آن منابع مالی خرد و پراکنده به سمت فعالیت‌های تولیدی و اقتصادی هدایت می‌شوند.

در همین راستا پیشنهاد می‌شود نهاد وقف از طرق ذیل از ظرفیت بازار سرمایه و در جهت افزایش بهره‌وری موقوفات استفاده کند:

1) تنوع بخشی در تامین منابع مالی طرح‌های سرمایه‌گذاری با بهره‌گیری از ابزارهای جدید مالی (اوراق وقف- اوراق مشارکت-اوراق قرض الحسنه-وقف سهام و ...): به عبارت دیگر لازم است تا انواع ابزارهای موجود در بازار سرمایه ، شناسایی شده و مواردی که با ماهیت وقف سازگاری دارد انتخاب و برای تامین منابع مالی استفاده شود؛ این روند دو نتیجه به دنبال خواهد داشت:

الف) تامین منابع مالی لازم برای طرح‌هایی که با کمبود منابع مواجه هستند و لذا موقوفات با سرعت بیشتری ، احیاء شده و به‌عبارتی طرح‌های عام‌المنفعه و خیریه با سرعت بیشتری به بهره‌برداری خواهند رسید.

بنابراین، یکی از این راهکارها، استفاده از ظرفیت بازار سرمایه برای افزایش بازدهی موقوفات موجود است. (هم اکنون موقوفات مختلفی در سطح کشور وجود دارد که در برخی موارد دارای منابع مالی هستند که می‌توان درصدی از این منابع مالی را به بازار سرمایه وارد کرد و از عواید سودی که عاید این منابع می‌شود برای امور عام‌المنفعه استفاده کرد.)

ب) ایجاد راهکار و بسترسازی برای طرح‌های عام‌المنفعه جدید که در مناطق مختلف مورد نیاز است؛ به طور مثال استفاده از این ابزار برای تامین مسکن افراد نیازمند، احداث درمانگاه و بیمارستان در مناطق مختلف، ایجاد مراکز کارآفرینی و ...

در این خصوص باید متذکر شد که «اوراق‌وقف» به مرحله عملیاتی رسیده و پس از بررسی‌های لازم، درحال اجرا و انتشار برای ایجاد بیمارستان تخصصی (سرطان) در شهرری است.

2) تخصیص بخشی از درآمدهای موقوفات به سرمایه‌گذاری‌های سودآور با ایجاد «صندوق سرمایه‌گذاری موقوفات»: در این روش، آن قسمت از عواید موقوفات که استفاده از آن‌ها از جنبه‌های قانونی و شرعی مجاز باشد، می‌تواند از طریق صندوق سرمایه‌گذاری وارد بازار سرمایه شده و به عبارتی فرصت جدیدِ سرمایه‌گذاری برای موقوفات فراهم می‌شود.

صندوق سرمایه‌گذاری مشترک، نهادی مالی است که فعالیت اصلی آن سرمایه گذاری در اوراق بهادار بوده و مالکان آن به نسبت سرمایه‌گذاری خود در سود و زیان صندوق شریکند.

به‌عبارت دیگر صندوق سرمایه‌گذاری مشترک، نهاد مالی تخصصی است که با وجوه اخذشده از سرمایه‌گذاران، در سبد متنوعی از اوراق بهادار سرمایه‌گذاری کرده و در مقابل، واحدهای سرمایه‌گذاری خود را به آنان واگذار می‌کند. هر واحد سرمایه‌گذاری صندوق، نماینده نسبت متناسبی از سبد اوراق بهاداری است که صندوق، به نمایندگی از سرمایه گذاران خریداری کرده و اداره می‌کند. صندوق‌های مشترک سرمایه‌گذاری از جمله نهادهای مالی بازار سرمایه به شمار می‌آیند که طی سال‌های اخیر به جایگاه ویژه‌ای در این بازار دست یافته‌اند. رشد روزافزون این صندوق‌ها نمایانگر اقبال عمومی به آنها در عرصه اقتصاد ملی است. در این خصوص قسمتی از عواید مالی موقوفات در راستای احیا و آبادانی و نیز توسعه آنها، در طرح‌های مختلف اقتصادی سرمایه‌گذاری می‌شوند.

این در حالی است که برخی موقوفات به علت کم‌بودن منابع مالی (با توجه به طرح سرمایه‌گذاری) یا نبود فرصت سرمایه‌گذاری مناسب، توانایی سرمایه‌گذاری منابع مذکور را ندارند، بنابراین ضرورت ایجاب می‌کند تا فرصت‌های مختلف سرمایه‌گذاری، بررسی و ایجاد شده تا موقوفات بتوانند منابع مالی خود را در سبد متنوعی از فرصت‌های مختلف، سرمایه‌گذاری کنند؛ یکی از فرصت‌های جدید، استفاده از صندوق سرمایه‌گذاری بوده که می‌توان موقوفات را با توجه به سرمایه خود سهیم کرد؛ همچنین یکی ازویژگی‌های مهم صندوق سرمایه‌گذاری، قدرت نقدشوندگی آنهاست، بنابراین در مواقع ضرورت، موقوفات در حداقل زمان می‌توانند به منابع مالی خود دسترسی داشته باشند.