نورالدین عظیمی

استادیار گروه شهرسازی دانشگاه گیلان

در یک نگاه کلی بیشترین سهم طرح شهری در شهرهای کوچک زیر ۲۵ هزار نفر خطی و در شهرهای بالای ۲۵ هزار نفر ترکیبی است. بیشترین سهم شهرهای با طرح شطرنجی در بین شهرهای ۵۰ تا ۵۰۰ هزار نفر و بیشترین سهم طرح قالب شعاعی در بین شهرهای ۵۰۰ هزار و یک میلیون نفر مشاهده می‌شود. طرح کلی ۶ شهر بالای یک میلیون نفر نیز به دلیل تنوع و پیچیدگی طرح‌های به کار رفته ترکیبی است.

توزیع منطقه‌ای الگوی شکل شهرها

نگاهی به نحوه توزیع استانی الگوهای شهری نشان می‌دهد که یک نوع همگرایی منطقه‌ای را می‌توان در این الگوها مشاهده کرد. در استان‌های ساحلی شمالی و جنوبی (گیلان، مازندران، هرمزگان و سیستا ن و بلوچستان) و آذربایجان غربی، بیشتر شهرها دارای الگوی خطی هستند. اگر الگوی رشد فیزیکی شهرها را براساس طرح شهری آنها در نظر بگیریم، نوعی همگرایی بین این دو مشاهده می‌شود. به گونه‌ای که توسعه فیزیکی شهرهای با طرح ارگانیک، شطرنجی، شعاعی و ترکیبی غالبا به صورت متصل، ولی بیشتر شهرهای با طرح خطی دارای الگوی رشد فیزیکی غیرمتصل هستند.

نرخ رشد جمعیت و الگوی شکل شهرها

با توجه به اینکه برخی شهرها سابقه زیادی ندارند، امکان محاسبه نرخ رشد برای آنها در دوره‌های مختلف میسر نشد. پس از آن شهرهای با الگوی خطی دارای نرخ رشد بیشتر بالاتر از میانگین هستند. در مقابل شهرهای با الگوی ارگانیک، کمترین میزان نرخ رشد را دارند. نرخ رشد در شهرهای با الگوهای شعاعی و ترکیبی تا حدودی مشابه هم و اندکی کمتر از میانگین بوده است. با گذشت زمان سهم شهرهای با نرخ رشد بالا، رو به کاهش و سهم شهرهای با نرخ رشد منفی یا پایین در حال افزایش است که به مفهوم کاهش آهنگ نرخ رشد است.

وسعت محدوده شهری و الگوی شکل شهرها

الگوهای به کار رفته در توسعه شهرها، در مقدار محدوده مورد اشغال آنها تاثیر می‌گذارد. برای این منظور محدوده ۵۶۶ شهری که مساحت آنها در دسترس بود، در ۶ طبقه کمتر از ۲۰۰ هکتار، بین ۲۰۰ و ۴۹۹ هکتار، ۵۰۰ تا ۹۹۹ هکتار، هزار تا ۴۹۹۹ هکتار، پنج هزار تا ۹۹۹۹ هکتار و بالاتر از ۱۰ هزارهکتار تقسیم‌بندی شدند که می‌تواند بیانگر شهرهای خیلی کوچک، کوچک، متوسط، بزرگ و خیلی بزرگ باشد. تعداد ۱۶۵ شهر دارای محدوده با وسعت کمتر از ۲۰۰ هکتار، ۱۹۳ شهر دارای وسعت بین ۲۰۰ و ۴۹۹ هکتار، ۸۹ شهر دارای وسعت بین ۵۰۰ تا ۹۹۹ هکتار، ۹۷ شهر دارای وسعت هزار تا ۴۹۹۹ هکتار، ۱۳ شهر دارای وسعت پنج هزار تا ۹۹۹۹ هکتار و نهایتا ۹ شهر بیش از ۱۰ هزار هکتار هستند. به لحاظ شکل شهری، الگوی ارگانیک بیشتر در شهرهای خیلی کوچک و الگوی خطی عمدتا در شهرهای خیلی کوچک و کوچک مشاهده می‌شود. از طرف دیگر الگوی شطرنجی اغلب در ترکیبی از شهرهای کوچک و شهرهای بزرگ زیر پنج هزار هکتار یافت می‌شود و الگوی شعاعی محدود به شهرهای بزرگ می‌شود. الگوی ترکیبی به دلیل کثرت در اغلب گروه‌های شهری مشاهده می‌شود؛ به ویژه همه شهرهای بالای ۱۰ هزار هکتار دارای چنین الگویی هستند.

تراکم شهری و الگوی شکل شهرها

شهرها در فرآیند توسعه خود با تراکم‌های متفاوتی مواجه می‌شوند. به منظور شناسایی خصوصیات تراکمی الگوهای شهری، در این مطالعه بر حسب وسعت محدوده و جمعیت سال ۱۳۸۵ شهرها، میزان تراکم ناخالص آنها محاسبه شد. تراکم ناخالص در چهار دسته کمتر از ۵۰ نفر در هکتار، بین ۵۰ تا ۹۹ نفر در هکتار، ۱۰۰ تا ۱۴۹ هکتار و ۱۵۰ نفر تا ۳۰۰ نفر در هکتار طبقه‌بندی شدند. از مجموع ۵۶۶ شهری که تراکم ناخالص آنها محاسبه شد، ۲۴۵ شهر ۴۳ درصد (کمتر از ۵۰ نفر در هکتار)، ۲۵۱ شهر ۴۴ درصد (بین ۵۰ و ۹۹ نفر در هکتار)، ۵۶ شهر حدود ۹ درصد (بین ۱۰۰ و ۱۴۹ نفر در هکتار) و نهایتا ۱۴ شهر ۵/ ۲ درصد (بیش از ۱۵۰ نفر در هکتار) تراکم دارند. به لحاظ الگوی شهری بیشتر شهرهای با الگوی ارگانیک و خطی دارای تراکم کمتر از ۵۰ نفر و اغلب شهرهای با الگوهای شطرنجی، شعاعی و ترکیبی بین ۵۰ و ۹۹ نفر در هکتار تراکم دارند.