راهکارهای نوسازی بافت‌های فرسوده

محمدسعید ایزدی معاون وزیر راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت عمران و بهسازی شهری ایران در حال حاضر مساحت بافت‌های نابسامان و پهنه‌های فقر شهری در حدود ۱۳۳ هزار هکتار برآورد می‌شود که این مناطق محل سکونت حدود ۶ میلیون خانوار با جمعیتی قریب به ۲۱ میلیون نفر است. ۷۷ هزار هکتار از کل این مساحت، جزو محدوده بافت فرسوده است که ۱۰ میلیون نفرمعادل ۸/ ۲ میلیون خانوار در ۶/ ۲ میلیون واحد مسکونی در آن زندگی می‌کنند. همچنین در محدوده سکونتگاه‌های غیررسمی ۱۱میلیون نفر معادل ۲/ ۳ میلیون خانوار در ۹/ ۲ میلیون واحد مسکونی و در مساحتی معادل ۵۶ هزار هکتار سکونت دارند که از حدود ۹۰۰ محله شناسایی شده در این محدوده، ۳۰۰ محله از این نوع سکونتگاه‌ها در اراضی خارج از محدوده‌های رسمی شهرها قرار دارند.

به این ترتیب هم‌اکنون ۷۰ هزار خانوار ساکن در محدوده‌های فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی نیازمند اسکان مجدد هستند. بر همین اساس مهم‌ترین مشکلات ومعضلات این محدوده‌ها که از آنها با عنوان محدوده‌های نابسامان شهری نام برده می‌شود در طرح جامع مسکن مورد شناسایی قرار گرفته که به شرح زیر توضیح داده شده است:

*کنار گذاشتگی و ناپایداری اقتصادی و اجتماعی، فقدان یا کاستی‌های اساسی در برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فضایی فراگیر و جامع برای ارتقای سطح زندگی در این محدوده‌ها.

*نبود مدیریت یکپارچه برای برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت بر عملکرد برنامه‌های نوسازی و بهسازی به علت تعدد نهادهای مسوول و پراکندگی تخصیص بودجه‌ها و نداشتن اثربخشی مورد انتظار.

*فرسودگی و مقاوم نبودن واحدهای مسکونی موجود در برابر زلزله.

*کمبود خدمات و فضاهای شهری به لحاظ رفاه شهری و مدیریت مخاطرات طبیعی.

*آلودگی محیط زیست در بسیاری از این محدوده‌ها نظیر عدم دفع فاضلاب به شیوه بهداشتی.

*رانش گروه‌های کم درآمد از محدوده بافت‌های فرسوده و گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی به دلیل گرایش به جداسازی در طرح‌های نوسازی و بهسازی در بسیاری از مناطق.

*ایجاد سکونتگاه‌های غیررسمی جدید و تراکم سکونتگاه‌های موجود به دلیل نبود برنامه‌های پیش‌نگری و پیشگیری اسکان غیررسمی.

در همین راستا باید برنامه‌هایی را دنبال کنیم تا از شدت شکل گیری محدوده‌های غیر رسمی و مناطق فرسوده شهری جلوگیری کند. قطعا اجرای پروژه‌های نوسازی و بازسازی با مقیاس بزرگ که دولت در آنها نقش اصلی دارد بدون مشارکت مردم موفق نخواهد شد. با کمک به ارتقای زیرساخت‌ها و شبکه‌ها و ایجاد شرایط مناسب برای ساکنان بافت فرسوده و ارائه خدمات به شهروندان مانند ایجاد فضای آموزشی و درمانی و گذراندن اوقات فراغت می‌توان گام موثری در ارتقای زندگی شهروندان برداشت.

واقعیت این است؛ شهر‌ها وضعیت مطلوبی ندارند و نیازمند همکاری و هم اندیشی هستیم تا از ثروت‌های گذشتگان به نحو مطلوب بهره‌برداری و استفاده شود. باید از تجربیات کشورهای دیگر نیز که در این مسیر ورود پیدا کرده‌اند و اقدامات موفقیت‌آمیزی را در بافت‌های فرسوده شهرهایشان انجام داده‌اند، بهره بجوییم.

یکی از راهکارها برای پیشرفت در نوسازی بافت‌های فرسوده «تدوین سند شهری مرتبط با بافت فرسوده» است، در حالی که طرح‌های تفصیلی در کشور ناکارآمد هستند و کمکی به ما نخواهند کرد.

نبود سند اصول حفاظتی از بافت‌های تاریخی در کشور یکی از چالش‌های این بخش است؛ هنوز به حساسیت و لزوم توجه به بافت تاریخی آن‌طور که شایسته است پی نبرده‌ایم و نبود سند حفاظتی از این بافت باعث اختلافات بین دستگاهی و عدم ایجاد نقطه اشتراک شده است. «تمرکز بر قلمرو عمومی بافت» یکی دیگر از راهکارهای احیای بافت تاریخی است؛ از جزیره‌ای عمل کردن و خرده کار انجام دادن اتفاقی در بافت رخ نخواهد داد و باید در معابر عمومی، بهسازی و نوسازی با اصول و مقررات منطبق با بافت تاریخی صورت گیرد.

یکی از موضوعات دیگری که در نوسازی بافت‌های شهری باید به آن توجه کرد «برنامه‌ریزی احیای محله‌ای در بافت تاریخی» است اما در طول سال‌های گذشته اصالت خود را به دلیل تفاوت نگاه در نظام مدیریتی و گسترش شهری از دست داده‌ایم که نیازمند توجه و نجات بخشی است. نوسازی در بافت فرسوده نیازمند الگو و تناسب نوع مصالح ساخت با بافت تاریخی است تا شاهد مخدوش شدن میراث گرانبهای گذشتگان نشویم.

البته عدم همراهی بانک‌ها در پرداخت تسهیلات نوسازی، عدم همکاری و هماهنگی دستگاه‌های خدمات رسان و تامین‌کننده زیرساخت‌های شهری، در اولویت نبودن بهسازی و نوسازی بافت‌های شهری در برنامه‌های آنها و عدم همکاری برخی دستگاه‌های دولتی و شهرداری‌ها از جمله این چالش‌ها و موانع است.

در مطالب فوق به چالش‌ها و مشکلات محدوده‌های فرسوده و سکونتگاه‌های غیررسمی اشاره شد. برای حل این مشکلات در طرح جامع مسکن که اخیرا توسط وزارت راه و شهرسازی با مشارکت دانشگاه صنعتی شریف به روزرسانی و رونمایی شد در دو بخش «راهبردها» و «راهکارهای» مقابله با مشکلات موجود در محدوده‌های نابسامان شهری معرفی و تدوین شده است تا مجموعه دولت و شهرداری‌ها در این مسیر قدم‌های عملیاتی بردارند. این راهبردها و راهکارها به شرح زیر است:

راهکارهای نوسازی بافت‌های فرسوده