نسل نوین شهرهای جدید

حبیب‌الله طاهرخانی معاون توسعه مسکن و شهرسازی و عضو هیات مدیره شرکت مادرتخصصی عمران شهرهای جدید ایجاد شهرهای جدید توسط مردم یا با اراده حکمرانان، سابقه‌ای به قدمت تاریخ مدنیت بشر دارد. در سال‌های نه‌چندان دور در کشورمان شهرهای جدید با هدف استقرار جمعیت شاغلان صنعت ومعدن همچون آبادان، مسجد سلیمان و فولادشهر... ایجاد شده‌اند

اما سیاست ایجاد شهرهای جدید در ایران ملهم از تحولات نوین در این زمینه و برگرفته از خاستگاه آن در کشورهای اروپایی و ایالات متحده آمریکا بعد از انقلاب واز اواسط دهه شصت رنگ اجرایی به خود گرفت. سیر افزایش جمعیت شهرها در دهه ۶۰ و ۷۰، تامین مسکن اقشار شهرنشین را به یکی از اصلی‌ترین برنامه دولت‌ها بدل می‌نماید. همچنین روند مهاجرت‌های داخلی به طرف مراکز اقتصادی کشور، هم بر ساختار اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و هم بر ساختار کالبدی شهرهای کشور تاثیرمتقابل می‌گذاشت.گسترش فیزیکی و توسعه شهرها، اسکان تعداد زیادی از تازه‌ شهرنشین‌ها در حومه شهرها به ویژه شهرهای بزرگ و افزایش قیمت زمین ومسکن در محدوده شهرها، پاسخ به نیازهای شهروندان را در داخل شهرهای موجود بسیار مشکل و دور از دسترس ساخته بود. براین اساس، با شناخت توانمندی‌ها و تنگناها و تعیین نیازها و تمهید قوانین مبتنی بر ارزش‌های بومی و ملی، اولین مصوبه در زمینه ایجاد شهرهای جدید در سال ۱۳۶۴ از سوی هیات دولت ابلاغ و شرکت عمران شهرهای جدید در سال ۱۳۶۸ به منظور مدیریت و هدایت ایجاد شهرهای جدید تشکیل شد. متعاقبا و به تدریج شرکت‌های تابعه برای مدیریت ساخت ۱۸ شهرجدید در اقصی نقاط کشور ایجاد شد. شهرهای جدید بعد از انقلاب غالبا با هدف جذب سرریز جمعیت کلان‌شهرها با رویکرد اصلی ایجاد کیفیت زندگی متفاوت از شهرهای موجود در سرلوحه اقدام قرار گرفت. این شهرها عبارتند از: شهرهای جدید پرند، پردیس و اندیشه در استان تهران/ شهر جدید هشتگرد در استان البرز/ شهرهای جدید گلبهار و بینالود در استان خراسان رضوی/ شهرهای جدید بهارستان، فولادشهر و مجلسی در استان اصفهان/ شهرهای جدید مهاجران و امیرکبیر در استان مرکزی/ شهر جدید عالیشهر در استان بوشهر/ شهر جدید علوی در استان هرمزگان/ شهر جدید رامشار در استان سیستان و بلوچستان/ شهر جدید سهند در استان آذربایجان شرقی/ شهر جدید ایوانکی در استان سمنان/ شهرهای جدید رامین و شیرین شهر در استان خوزستان.

برخی از اهداف ایجاد شهرهای جدید به این شرح است:

• پالایش کلان‌شهرها از طریق توزیع مناسب فعالیت و جمعیت در منطقه کلان‌شهری.

• جلوگیری از ایجاد سکونت‌های غیررسمی و خود رو در حومه کلان‌شهرها

• کاهش بار ترافیکی شهرهای بزرگ از طریق ایجاد اشتغال و اسکان در شهرهای جدید

• جلوگیری از تخریب اراضی کشاورزی، باغ‌ها و فضای سبز پیرامون شهرها و استفاده از اراضی غیر کشاورزی برای احداث شهرهای جدید

• اهداف دیگری چون کاهش بهای تمام شده واحدهای مسکونی، به دلیل پایین بودن نرخ زمین در مقایسه با شهرهای موجود، ایجاد الگوهای جدید مسکن از طریق کاهش سطح زیربنای مسکونی و احداث مجموعه‌های مسکونی و ترویج انبوه‌سازی در این شهرها ازجمله مقاصد برنامه‌ریزان برای احداث شهرهای جدید بود.

بررسی اجمالی وضعیت شهرهای جدید در حال حاضر نشانگر عدم تحقق کامل اهداف آن است. مسائل و چالش‌های زیر را می‌توان در این امر موثر دانست:

• تغییر برخی شرایط زمینه‌ساز ایجاد و هدف‌گذاری شهرهای جدید در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ مانند کاهش شدید نرخ رشد جمعیت

• شکل دادن به انتظارات غیر واقعی در مورد نقش و کارکرد شهرهای جدید به خصوص در اسکان جمعیت و سرعت شکل‌گیری

• فقدان حمایت از اعمال سیاست در سطح دولت. ایجاد شهرهای جدید ملهم از تجارب جهانی بیشتر یک خواست تکنوکراتیک و بوروکراتیک در سطح وزارت مسکن و شهرسازی (وقت) بود.

• تحول دیدگاه‌ها به همراه کاهش درآمدهای نفتی و تغییرات مدیریتی، موجب شد که بسیاری از طرح‌های اشتغال‌زا که هسته اصلی جذب جمعیت و فعالیت به شهرهای جدید بود، نیمه‌تمام یا شروع نشده، باقی بماند.

• گرایش صرف به اراضی دولتی در مکان‌یابی و فقدان هسته اولیه هویت زا در این شهرها (گسترش از زمین خالی)

• عدم سرمایه‌گذاری اولیه دولت در ایجاد زیرساخت‌ها به خصوص حمل‌و‌نقل سریع و ایمن بین شهر جدید و شهر مادر (احاله تامین مالی احداث از طریق آماده سازی و عرضه زمین)

• به‌هم ریختگی و نابسامانی در اعمال سیاست‌های کلان توسعه سکونتگاهی و شهرسازی کشور. گسترش حاشیه نشینی در کنار توسعه افقی شهرهای مادر در رقابت با شهر جدید، افزایش ظرفیت توسعه و جمعیت‌پذیری شهرمادر و شهرهای پیرامونی

• بار‌گذاری شدید جمعیتی در فقدان زیرساخت‌های شهری در شهرهای جدید در قالب طرح مسکن مهر.

اما در شرایط کنونی باید به سوال اساسی در معرفی نسل نوین شهرهای جدید پاسخ گفت. سوال این است آیا ضرورت‌های ایجاد شهرها و شهرک‌های جدید کماکان باقی است یا ضرورت‌های جدید ادامه سیاست را اجتناب‌پذیر می‌کند. به نظر می‌رسد ضرورت‌هایی به شرح زیر ادامه سیاست را گریز ناپذیر می‌نماید:

۱- پاسخگویی به نیاز رو به تزاید در عرضه واحدهای مسکونی واسکان جمعیت شهری به خصوص در مناطق کلان‌شهری.

براساس سناریوی منتخب طرح جامع مسکن، جمعیت پیش‌بینی شده برای سال ۱۴۰۵، معادل ۹۱ میلیون نفر در نظر گرفته شده است. مطابق مطالعات طرح جامع مسکن نیاز سالانه مسکن کشور حدود ۹۰۰ هزار واحد تا افق ۱۴۰۵ تخمین زده شده است و در مجموع ۱۳ میلیون واحد مسکونی است.

از این میزان :۵ میلیون واحدمسکونی شهری جدید علاوه بر نوسازی بافت‌های فرسوده شهری و ساماندهی حاشیه‌نشین‌های موجود باید احداث شود و بخش عمده تامین نیاز شهری مسکن متوجه مناطق کلان‌شهری است.

عدم ظرفیت جذب جمعیت بیشتر در کلان‌شهرها با توجه به نزولی بودن کیفیت زندگی در این شهرها به خصوص در بافت‌های فرسوده و همچنین عدم امکان توسعه افقی به واسطه در معرض تخریب بودن اراضی حاصلخیز و باغات اطراف شهرها و پیرامون کلان‌شهرها، شهرها و شهرک‌های جدید را به عنوان یکی از ظرفیت‌های بالقوه مطرح می‌کند.

۲ -فراهم کردن زمینه اسکان در پهنه‌های با بارگذاری بالای صنعتی و فعالیتی.

بار‌گذاری فعالیتی شدید در پهنه‌ای از سرزمین به خصوص مناطق جنوبی کشور بدون فراهم کردن شرایط و زمینه‌های اسکان پایدار وضعیت تاسف‌باری را از لحاظ اسکان در این نواحی رقم زده است؛ وضعیت اسکان جمعیت در منطقه عسلویه کاملا موید این موضوع است. با توجه به برنامه گسترده دولت یازدهم مبنی بر استفاده از مزیت دریا در استقرار صنایع و توسعه تجارت در این منطقه ضرورت مکان‌یابی واحداث شهرها و شهرک‌های جدید در این مناطق ضروری است. مضافا اینکه در پهنه جنوبی خلیج‌فارس شهرهای بزرگی با کارکردهای گردشگری وتجارت شکل گرفته‌اند که کشور ما نتوانسته از مزیت‌های سرزمینی بهره‌مند شود.

۳- توجه و پاسخگویی به تقاضای اسکان موقت به خصوص در مناطق کلان‌شهری وپهنه‌های پرجاذبه طبیعی مانند مناطق شمالی کشور در قالب شهرک‌های اقامتی - تفریحی یاگردشگری، پاسخ برنامه‌ریزی نشده به تقاضای اسکان موقت در محدوده مناطق کلان‌شهری و پهنه شمالی کشور باارزش ترین باغات و اراضی حاصلخیز کشاورزی و عرصه‌های جنگلی را در قالب ویلاسازی تخریب کرده یا در معرض تخریب قرار داده است. هدایت این تقاضای واقعی به سمت عرصه‌های برنامه‌ریزی شده در قالب شهرک‌ها با حداقل آثار مخرب یکی از سیاست‌های پیش رو برای مواجهه با مشکل است. به‌رغم ضرورت‌های فوق در ایجاد نسل نو شهرها و شهرک‌های جدید اگر الزامات و ملاحظات زیر مبنای عمل باشد، اصل سیاست به واسطه نحوه اجرایی کردن با ابهام مواجه می‌شود.

- تنوع بخشی به شهرها و شهرک‌های جدید

- ایجاد فرصت برای اسکان گروه‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی در نسل نوین شهرهای جدید

- تحول در دیدگاه‌های ناظر بر مکان‌یابی شهرهای جدید با توجه به استعداد کانون‌های سکونتی موجود به‌عنوان هسته هویتی شهر

- ضرورت توسعه مشارکت و سرمایه‌های بخش خصوصی در احداث شهرهای جدید

- فراهم کردن زمینه اعمال قدرت نظام مدیریت سرزمین در جهت تحقق سیاست‌های کلان‌شهرسازی کشور

- امکان‌سنجی و مکان‌یابی شهرجدید مبتنی بر مطالعات دقیق، نیاز واقعی وتوان محیطی و سهولت دسترسی به زیرساخت‌ها

- ‌لزوم سرمایه‌گذاری اولیه در ایجاد زیرساخت‌های اصلی شهر و ارتباطی بین شهر جدید و شهر مادر

- لزوم استفاده از مدل‌های متنوع مالی در احداث شهرهای جدید و رهایی از مدل عرضه زمین و تامین هزینه‌های ساخت

- برنامه‌ریزی و طراحی منطبق با نیاز اقشار مختلف جامعه هدف

- ایجاد کارکردهای متنوع در شهرهای جدید برای رهایی از تمرکز سکونت دائم در این شهرها

- استفاده حداکثری از انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری‌های نوین در برنامه‌ریزی، طراحی و ساخت شهرهای جدید

- طراحی و اجرای شهرهای جدید در اندازه متوسط

در همین راستا شهرهای زیر در دستور کار برنامه‌ریزی و احداث شرکت عمران شهر‌های جدید قرار دارد:

۱- شهر جدید خوارزمی در جاده خراسان برای اسکان ساکنان شهرک‌های صنعتی جنت‌آباد، علی‌آباد، عباس‌آباد، خوارزمی

۲- شهر جدید «تیس» در خلیج چابهار برای پاسخگویی به نیاز‌های رو به تزاید اسکان در منطقه ناشی از بارگذاری جدید فعالیتی و استفاده از ظرفیت‌های منحصر به فرد گردشگری اراضی ساحلی

۳- شهر‌های جدید پارس و سیراف در منطقه عسلویه و پارس شمالی و جنوبی برای ساماندهی به نیاز اسکان شاغلان متعدد فازهای پتروشیمی و گازی بهره‌برداری شده ودر حال بهره‌برداری با همکاری وزارت نفت که هم‌اکنون وضعیت اسکان در منطقه به شدت آشفته و ناپایدار است

۴- توسان در مازندران به‌عنوان شهرک پایلوت برنامه‌ریزی شده در راستای ساماندهی اسکان موقت در پهنه شمالی کشور و نجات اراضی جنگلی و حاصلخیز کشاورزی

۵- حورا در همدان در قالب شهرک جدید به‌عنوان پایلوت اجرای شهرسازی اسلامی - ایران.

نسل نوین شهرهای جدید