طر احی صندوق‌های ضربه‌گیر

دکتر محمد مروتی محقق پست دکترای اقتصاد دانشگاه استنفورد آیا پس از رفع احتمالی تحریم‌ها صادرات نفت ایران افزایش شدیدی خواهد یافت؟ آیا قیمت نفت افت زیادی خواهد کرد؟ آیا بازپس‌گیری سهم بازار بین‌المللی امری دست نیافتنی و دشوار است؟ پاسخ این یادداشت به هر سه این سوال‌ها منفی است. پس از خبرهای مثبت از توافقات لوزان در مورد مساله هسته‌ای و احتمال رفع تحریم‌ها، قیمت‌های نفت در بازارهای بین‌المللی کاهش یافت. پس از رفع کامل تحریم‎ها چه خواهد شد؟ در مورد ظرفیت تولید اضافی ایران در صورت رفع تحریم‌ها آمار دقیقی در دست نیست. ایران پیش از جدی شدن تحریم‌ها کمتر از چهار و نیم میلیون بشکه در روز نفت خام تولید می‌کرده است. به نظر می‌رسد هم اکنون حدود یک میلیون بشکه ظرفیت بالقوه برای افزایش تولید وجود داشته باشد که در صورت رفع کامل تحریم‌ها می‌تواند در عرض چند ماه وارد بازار شود. به علاوه سیاست وزارت نفت در راستای توسعه هر چه سریع‌تر میادین مشترک است، چنانکه وزیر نفت یک سال پیش در کمیسیون انرژی مجلس از برنامه‌ریزی برای سرمایه‌گذاری در راستای افزایش تولید نفت به بیش از ۵ میلیون بشکه در روز سخن گفته بود. در مجموع به نظر می‌رسد رفع تحریم‌ها به افزایش صادرات نفت کشور منجر خواهد شد، ولی آیا این منجر به کاهش شدید قیمت نفت خواهد شد؟

اولا توجه به این نکته ضروری است که تولید نفت ایران حتی پیش از وضع تحریم‌ها در اثر بالا رفتن عمر چاه‌ها با افت شدید تولید مواجه بوده‌ است که این امر ناشی از فقدان سرمایه‌گذاری لازم برای برداشت صیانتی بوده است. از این رو وجود تحریم باعث پنهان ماندن این ضعف در صنعت نفت کشور شده است. پس از رفع تحریم‌ها البته افزایش تولید متصور است، ولی بازگشت به بیش از ۴میلیون بشکه تولید نفت بدون سرمایه‌گذاری‌های گسترده دشوار به نظر می‌رسد. فراتر رفتن از این حد نیز مستلزم باز کردن صنعت نفت به روی سرمایه‌گذاران خارجی - والبته رفع تحریم‌های بین‌المللی برای سرمایه‌گذاری نفت- است که این امر نیز خود چند سال زمان می‌برد. بنابراین بعید است که تولید نفت کشور در کمتر از یک سال به رقم‌های پیش از تحریم بازگردد. مساله دیگری که این روزها مورد توجه است، امکان بازپس‌گیری سهم بازار ایران از سایر تولیدکننده‌های نفت است. به نظر نگارنده در مورد دشواری کسب سهم بازار و بازپس گرفتن آن قدری اغراق می‌شود. توجه به این نکته ضروری است که نفت کالایی است که به سهولت قابل انتقال است و هزینه جابه‌جایی آن از ایران تا دورترین مقاصد صادراتی چند دلار در بشکه است. از سوی دیگر کیفیت نفت اگرچه در کارکرد پالایشگاه‌ها موثر است اما تنظیم و تغییر تجهیزات برای متناسب کردن پالایشگاه برای نفت‌های مختلف مستلزم سرمایه‌گذاری هنگفتی نیست. لذا در صورتی که ایران بخواهد نفت بیشتری به بازار عرضه کند با چند درصد تخفیف می‌تواند این نفت را به دورترین نقاط جهان منتقل کند و با اندکی چانه‌زنی می‌تواند مصرف‌کنندگان را به صرف هزینه جهت تنظیم مجدد پالایشگاه‌ها راضی نماید. از این رو بازاریابی نفت، مشابه سایر کالاهای قابل انتقال از قبیل گندم و ذرت و آهن، به نسبت ساده‌تر از محصولاتی مانند گاز طبیعی است که صادرات و واردات آن نیازمند سرمایه‌گذاری هنگفت روی خط لوله‌های طولانی یا ترمینال‌های واردات گاز مایع است. به همین دلیل است که در بازار نفت مشتری یا فروشنده استراتژیک وجود ندارد و پیوسته فروشندگان و خریداران به دنبال مناسب‌ترین قیمت می‌گردند و رابطه تجاری چندان بلندمدتی وجود ندارد. در عین حال ورود مقدار زیادی نفت به بازار در گوشه‌ای از جهان موجب کاهش قیمت در آن نقطه و به تبع آن در سایر نقاط جهان می‌شود، چرا که نفت ارزان را به راحتی می‌توان انتقال داد. از این رو اگرچه ورود نفت ایران به بازار ممکن است صرفا به صورت فیزیکی در ژاپن یا کره جنوبی مصرف شود ولی اثرات کاهش قیمت آن در همه نقاط جهان از جمله آمریکا و اروپا محسوس خواهد بود. همین امر گاهی اوقات موجب اشتباهاتی در تحلیل بازارهای نفت می‌شود. به عنوان مثال صادرات نفت عربستان به آمریکا در سالیان اخیر کاهش یافته است. این به آن معنا نیست که افزایش یا کاهش تولید نفت عربستان بر مصرف‌کننده آمریکایی تاثیری ندارد، چرا که کاهش قیمت ناشی از افزایش تولید عربستان باعث کاهش قیمت نفت تولیدی آمریکا نیز خواهد شد.

پرواضح است که پس از رفع تحریم و در اثر افزایش صادرات ایران قیمت‌های جهانی نفت کاهش خواهد یافت ولی این کاهش چندان چشمگیر نخواهد بود، چرا که تولیدکنندگان پرهزینه دیگری هستند که در قیمت‌های ۴۰-۵۰ دلار از بازار خارج خواهند شد بنابراین قیمت‌ها چندان پایین‌تر نخواهد آمد. این لاجرم به معنای افزایش درآمدهای نفتی ایران خواهد بود. این نوسانات در درآمدهای نفتی یکی از مهم ترین مضرات و لطماتی است که وابستگی به نفت برای کشورهای نفت‌خیز به بار آورده است. برای اجتناب از همین نوسانات است که صندوق‌های ضربه‌گیر مشابه ذخیره ارزی و توسعه ملی در کشورهای مختلف شکل گرفته است. شایسته است مسوولان کشور در برهه کنونی که کشور با سختی بسیار از این دوران کاهش درآمدهای نفتی و فشار تحریم‌ها عبور کرده است با ملاحظه و احتیاط بیشتری به هزینه کردن درآمدهای جدید نفتی بپردازند و حتی‌الامکان از سرازیر شدن ناگهانی این درآمدهای جدید به درون کشور اجتناب کنند. این زمان یکی از بهترین موقعیت‌ها برای تقویت سازوکارهای صندوق‌های دوگانه ذخیره ارزی و توسعه ملی و کاهش مدبرانه وابستگی به نفت است.