خوداتکایی به‌جای خودکفایی

دکتر شمس‌علی معلم رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران خودکفایی در هیچ کجای دنیا به این مفهومی که در ایران به آن پرداخته می‌شود مطرح نیست. این باور، اشتباهی محرز است که باید اصلاح و مفهوم خوداتکایی جایگزین آن شود. کسانی که بر طبل خودکفایی آن ‌هم به هر قیمتی و صرفا به معنای قطع واردات و وابستگی به کشورهای دیگر می‌کوبند، استدلالشان تامین امنیت غذایی کشور در شرایط تحریم است؛ پاسخ بنده این است که هیچ‌گاه در تمام این سال‌ها تحریمی در مورد مواد غذایی صورت نگرفته است و اگرچه تامین امنیت غذایی امر مهمی است که همواره باید مدنظر قرار گیرد اما با اتکای صرف به این استدلال و بدون داشتن نگاهی همه‌جانبه به تمامی فرصت‌ها و محدودیت‌ها و طراحی بهینه‌ترین و علمی‌ترین شیوه‌ها در این خصوص، نتیجه‌ای جز تحمیل هزینه‌های گزاف و گاه جبران‌ناپذیر حاصل نخواهد شد. جالب است بدانیم در سالی که در کشور جشن خودکفایی گندم گرفته شد برای تولید یک کیلو گندم در برخی نقاط ۹۰۰۰ لیتر آب مصرف شد؛ در حالی که در صورت واردات هزینه این محصول یک دهم قیمت تمام شده آن در داخل برآورد شده بود. امروزه با توجه به توسعه دانش کشاورزی، تکنولوژی‌ها و شیوه‌های بسیاری برای جبران محدودیت منابع و نیاز غذایی جمعیت رو به رشد جهان به کمک دولت‌ها آمده است که با به کارگیری آنها بسیاری از مشکلات ما در بخش کشاورزی قابل حل خواهد بود. در کنار این و برای اینکه بسترهای لازم برای ورود دانش روز به این عرصه فراهم شود لازم است تغییرات اساسی جهت تحول بخش کشاورزی صورت گیرد که از آن جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد:

۱. کشاورزی کشور از خرده‌پایی خارج و سیستم مدیریتی یکپارچه‌ای بر آن حاکم شود؛ چرا که مالکان لزوما از توان و دانش مدیریتی در این حوزه برخوردار نیستند.

۲. طرح‌های آمایشی که سال‌ها است در کشاورزی کشور مطرح است و همچنان اجرا نمی‌شود باید با جدیت در دستور کار قرار گیرد؛ اینکه چه محصولی را در چه زمانی از سال و در چه مناطقی و در چه سطح و میزانی کشت کنیم، نکاتی است که کشاورزی ما را متحول خواهد کرد.

۳. در کنار بحث آمایش باید بازار عرضه و تقاضا را نیز در بحث‌های کوتاه‌مدت‌تر در نظر داشته باشیم و افت و خیزهای بازار را در برنامه‌های کشت لحاظ کنیم.

۴. تقویت صنایع تبدیلی می‌تواند در تعدیل و موازنه بازار نقش مهمی داشته باشد؛ به این طریق که در مواقعی که به هر دلیلی بازار در مورد یک محصول با کاهش تقاضا روبه‌رو شد، این حجم مازاد را در صنعت مورد استفاده قرار داد و به این ترتیب نه تنها متحمل ضرر و زیان نشد که از این رهگذر می‌توان صنایع مختلف به‌ویژه صنعت غذایی را نیز رونق بخشید.

۵. فرهنگ‌سازی جهت اصلاح و تغییر رفتار و اولویت‌های مصرفی مردم

۶. تمرکز و داشتن سهم قابل توجهی از بازارهای خارجی در مورد محصولات کشاورزی نیازمند داشتن تفکر و برنامه ثابت و مشخص در این زمینه است؛ اینکه یک سال تنها به دلیل خوب محصول دادن باغات پرتقال یا تولید آن بیش از نیاز مصرفی برای رد کردن آن به فکر صادر کردن آن بیفتیم و سال بعد شاید محصولی دیگر، نمی‌تواند جایگاه ما را در بازارهای جهانی تثبیت کند.

۷. تولید نهاده‌های کشاورزی مانند هر محصول دیگری باید متکی بر بازار و به اصطلاح بازارمحور باشد.

بعد از ذکر این نکات در توضیح افزایش میزان حجمی و دلاری واردات محصولات کشاورزی در ۶ ماه نخست امسال باید بگویم که به اعتقاد نگارنده از بالا و پایین رفتن این آمارها نه باید خوشحال شد و نه ناراحت؛ این نوسانات صرفا به دلیل تصمیم‌گیری‌ها و اقدامات اشخاص یا گروه‌هایی است که عمده بازار را در دست دارند و به هیچ عنوان نشانه‌ای از افزایش یا کاهش توانمندی‌ها در بخش کشاورزی نیست. چراکه ما در کشور تقریبا هیچ برنامه‌ای برای صادرات و وارداتمان نداریم و دولت اراده‌ای جدی برای آنکه اقتصاد را غیر دولتی کند، ندارد و تا زمانی که این تفکر جریان دارد شکل گرفتن اتفاقات تحول‌ساز تقریبا غیرممکن است.

در همین حال ضوابط مربوط به صادرات و واردات محصولات کشاورزی در دنیا سختگیرانه است و پروتکل‌ها و استانداردهای پیچیده‌ای در این خصوص وجود دارد که ورود به این بازار را دشوارتر می‌کند؛ بنابراین مسلم است که راه دشواری برای رسیدن به اهداف منطقی در بخش کشاورزی پیش رویمان قرار دارد و تحقق اهداف مذکور نیازمند همتی عالی برای اصلاح و جایگزینی قوانین و برنامه‌های موجود است. همچنین توجه به این مساله که تمامی دولت‌های جهان یارانه‌های خوبی به بخش کشاورزی می‌دهند و تقویت این حوزه را از بسترهای گسترش قدرت منطقه‌ای و جهانی می‌دانند و یکی از زمینه‌های ایجاد اشتغال است، اهمیت رسیدگی به مشکلات بخش کشاورزی در کشور را دوچندان می‌کند.