غروب اوپک در دوره سقوط نفت

اندرو کریچلو دبیر اقتصادی تلگراف این نخستین بار نیست که نشست سازمان کشورهای صادرکننده نفت در جوی از اختلافات عمیق برگزار می‌شود. این اتفاق پیش‌تر هم افتاده و حالا هم نشست اعضای سازمان در حالی برگزار می‌شود که اختلاف شدیدی بر سر کاهش تولید وجود دارد. اوپک هر اقدامی برای جلوگیری از ادامه سقوط نفت انجام دهد، نمی‌تواند این واقعیت را که جهان در حال ورود به دوره نفت ارزان است نادیده بگیرد، دوره ای که اوپک هم قدرت تغییر آن را ندارد. این الگوی جدید انرژی ممکن است به سقوط قیمت‌ها به سطوحی بینجامد که مصرف‌کنندگان هم به آن عادت ندارند. مهم‌تر اینکه این الگو می‌تواند به در هم شکستن اوپک کمک کند، گروهی از تولیدکنندگان عمدتا خاورمیانه‌ای که ۶۰ درصد ذخایر نفت جهان را در اختیار دارند و متهم به عمل به مثابه یک کارتل هستند.

بدتر اینکه برخی کارشناسان از این می‌گویند که به درازا کشیدن دوره افت قیمت‌های نفت می‌تواند نقشه سیاسی خاورمیانه را هم دستخوش تغییر کند و موج تازه‌ای از ناآرامی‌های سیاسی را در شیخ‌نشین‌های خلیج فارس ایجاد کند. دنیل یرگین، برنده جایزه پولیتزر و نویسنده کتاب «عطش: امنیت انرژی و بازسازی جهان مدرن» می‌گوید: «ما هم‌اکنون در حال ورود به دوره جدیدی هستیم که در آن کاهش قیمت‌ها ادامه خواهد داشت. نفت آخرین کالای پایه‌ای بود که در برابر سقوط مقاومت کرده بود.»

چالشی که در اجلاس کنونی اوپک موجود است، بزرگ‌ترین مشکل این گروه از زمانی است که عمق بحران مالی در اوایل سال ۲۰۰۹ مشخص شد. مقامات کشورهای عضو اوپک در حالی به وین می‌روند که نفت خام برنت در حال حاضر از اوج ۱۱۵ دلاری خود در سال ۲۰۱۴، ۳۰ درصد افت کرده است. آقای یرگین که عضو هیات مشاور در وزارت انرژی ایالات متحده نیز هست، می‌گوید: «بازار نفت با دو عامل بازتعریف شده است: اول، رشد شگفت‌انگیز تولید نفت ایالات متحده که واقعی و پویا است. دوم درک اینکه اقتصاد جهان بسیار ضعیف‌تر از آن است که قبلا انتظار می‌رفت.» به‌هرحال این سقوط زمانی رخ داده که غلبه اوپک بر بازار جهانی نفت هم به چالش کشیده شده است.

جالب اینجا است که اختلاف در حال حاضر میان اعضای موسس این سازمان بیش از دیگران است. عربستان سعودی نیروی غالب اوپک است، اما قدرت آن به‌گونه فزاینده‌ای از سوی محور ایران و عراق به چالش کشیده می‌شود. بغداد از زمان سقوط صدام حسین و خروج نیروهای نظامی آمریکا از این کشور از نظر سیاسی به همسایه شیعه خود نزدیک شده است. این کشور ذخایر گسترده نفتی دارد و برای تولید روزانه ۹ میلیون بشکه نفت تا آخر دهه جاری برنامه‌ریزی کرده است. ایران می‌تواند درصورت لغو تحریم‌ها به‌شدت بر ظرفیت تولید خود بیفزاید. با این همه هر دو کشور با توجه به ضعف اقتصاد و کاهش ذخایر ارزی نیاز به قیمت‌های بالای نفت دارند، گرچه درمورد نحوه کاهش تولید اتفاق نظر ندارند.

از آن سو کشورهای عضو جنبش عدم‌تعهد هم وجود دارند. کشورهایی مانند ونزوئلا، نیجریه و آنگولا روزانه ۶/۶ میلیون بشکه نفت اوپک را تولید می‌کنند که همگی برنامه‌هایی جاه‌طلبانه برای افزایش تولید دارند. مانند ایران و عراق، آنها هم به دنبال کاهش تولید اوپک هستند تا قیمت نفت خام به بشکه‌ای ۱۰۰ دلار بازگردد. این رقم برای ابقای اقتصادهای آنها مورد نیاز است.

عربستان سعودی و متحدان عربش برای پاسخ به این درخواست مردد به نظر می‌رسند. این کشورها با جمعیت‌های کم و ذخایر بالای نفت برای حفظ امنیت خود عمدتا وابسته به غرب هستند. این وابستگی اخیرا با نیاز آنها به آمریکا و بریتانیا برای انجام حملاتی علیه داعش به رخ کشیده شده است. هراسی وجود دارد که این گروه تروریستی ممکن است بتواند با گسترش «جهاد» خود در خاورمیانه پادشاهی‌های نفت‌خیز خلیج فارس را نیز بی ثبات کند.

در چنین بافتی، عربستان و متحدانش ممکن است مایل باشند به افت بیشتر قیمت‌ها کمک کنند تا آمریکا را در وارد آوردن فشار بر روسیه یاری کرده باشند. با این حال این کشورها که در مجموع حدود یک پنجم عرضه نفت جهان را در اختیار دارند با این خطر نیز روبه‌رو هستند که سهم بیشتری از بازار را به تولیدات شیل ببازند.

با این وجود، نیاز به نفت بالای ۸۰ دلار برای تامین مالی اقتصادهای کشورهای خلیج فارس مانند امارات متحده عربی، قطر و کویت، ممکن است این کشورها را برای پایین نگه داشتن درازمدت قیمت نفت مردد کند. مشکل سیاست‌گذاران این کشورها این است که توانایی اوپک برای تاثیر بر قیمت‌ها به‌طور بنیادین با رشد سریع عرضه خارج از خاورمیانه تضعیف شده است.

اوپک در ۲۰ سال گذشته شاهد افت سهم ۵۰ درصدی خود از بازار به یک سوم در حال حاضر بوده است. حالا نیاز به کاهش تولید برای بالا بردن قیمت‌ها است و اختلاف در این مورد ممکن است به معنای پایان نفوذ جهانی اوپک باشد. «تنها چیزی که کشورهای اوپک فعلا در آن مشترک هستند، تولید نفت است.»

کاهش قیمت‌ها همچنین تار و پود سیاسی بسیاری از کشورهای اوپک را سست خواهد کرد، به‌ویژه در خاورمیانه‌ای که گرفتار جنگ است. شیخ‌نشین‌های خلیج فارس میلیاردها پوند به کشورهایی که دچار خیزش‌های مردمی بودند کمک کرده‌اند. عربستان سعودی و امارات متحده عربی موافقت کرده‌اند تا ۲۰ میلیارد دلار دیگر به دولت عبدالفتاح سیسی کمک کنند، در حالی که به پشتیبانی از دسته‌های مخالف بشار اسد نیز ادامه می‌دهند. کاهش نفت این سیاست‌ها را با مشکل روبه‌رو می‌کند و در داخل هم مدل‌های مورد نظر اقتصادی را به چالش می‌کشد.

کریستوفر دیویدسون، نویسنده کتاب «پس از شیوخ: سرنگونی قریب الوقوع پادشاهی‌های خلیج فارس» می‌گوید که «عربستان خطای محاسباتی داشته است». «بهار عربی هرگز پایان نیافته، فقط به تعویق افتاده است. رژیم‌های خاصی سعی کرده‌اند که نیروهای سیاسی را با نفت عقب برانند، پس افت کنونی قیمت‌ها قدرت آنها را به طور بنیادین تضعیف خواهد کرد.» با تمام آنچه گفته شد می‌بینیم که واضح است اوپک هر اقدامی در نشست ۲۷ نوامبر انجام دهد، قدرتی که روزگاری بسیار زیاد بود، در دوره جدید قیمت‌های پایین نفت خام به شدت تضعیف شده است.