هیچ خدمتی رایگان نیست

رضا قربانی کارشناس حوزه بانکداری و پرداخت الکترونیک این روزها، بحث دریافت کارمزد از تراکنش‌های پرداخت، جدی شده است. به همین دلیل، برخی می‌گویند مردم یا حداقل صاحبان کسب‌و‌‌کار، حاضر نیستند بابت خدمات پرداخت الکترونیک هزینه‌‌ای پرداخت کنند و در نتیجه ما شاهد رفتارهایی خواهیم بود که مردم را به استفاده بیشتر از اسکناس هدایت می‌کند. آیا واقعا این چنین می‌شود؟ از اوایل دهه هشتاد که به‌مرور، پرداخت الکترونیک وارد سبک زندگی مردم ایران شد تا نیمه‌های آن، شاهد رشد ملایم صنعت پرداخت بودیم؛ اما از نیمه دهه هشتاد، رشد پرداخت الکترونیک در ایران پرشتاب شد.

رضا قربانی کارشناس حوزه بانکداری و پرداخت الکترونیک این روزها، بحث دریافت کارمزد از تراکنش‌های پرداخت، جدی شده است. به همین دلیل، برخی می‌گویند مردم یا حداقل صاحبان کسب‌و‌‌کار، حاضر نیستند بابت خدمات پرداخت الکترونیک هزینه‌‌ای پرداخت کنند و در نتیجه ما شاهد رفتارهایی خواهیم بود که مردم را به استفاده بیشتر از اسکناس هدایت می‌کند. آیا واقعا این چنین می‌شود؟ از اوایل دهه هشتاد که به‌مرور، پرداخت الکترونیک وارد سبک زندگی مردم ایران شد تا نیمه‌های آن، شاهد رشد ملایم صنعت پرداخت بودیم؛ اما از نیمه دهه هشتاد، رشد پرداخت الکترونیک در ایران پرشتاب شد. در تمام این مدت یکی از کلیدواژه‌هایی که سایه خود را بر سر پرداخت الکترونیک ایران انداخت «فرهنگ‌سازی» بود. تصور می‌شد مردم ایران تمایلی به استفاده از خدمات پرداخت الکترونیک ندارند. مدیران زیادی هم بودند که تجربه‌های شکست‌خورده‌ای در زمینه پیاده‌سازی سامانه‌های پرداخت الکترونیک داشتند و هنوز تصور می‌شد راه زیادی تا الکترونیکی شدن هست؛ بنابراین تصور همه فعالان این بود که صنعت پرداخت باید به کمک یارانه بانک‌ها رشد کند و پا بگیرد؛ اما در هیچ کجای دنیا بانکداری و پرداخت این چنین دست به دست هم نداده بودند.

این درهم‌آمیختگی بانکداری و پرداخت چنان زیاد شد که بانک‌ها شروع کردند به تاسیس شرکت‌هایی که خدمات پرداخت الکترونیک ارائه می‌کردند و حتی نام خود را روی این شرکت‌ها گذاشتند. ورود بانک‌ها به صنعت پرداخت که پشتوانه مالی خوبی داشتند، علاوه بر شتاب دادن و رشد این صنعت، بی‌نظمی را هم زیاد کرد و شاهد حضور دستگاه‌های کارت‌خوان متعدد در پیشخوان واحدهای کسب‌وکاری بودیم.

در نتیجه همین بی‌نظمی‌ها و رقابت‌ شدید، کارمزدها هم صفر شد و هزینه سرویس از جیب بانک‌ها پرداخت شد. به‌مرور همه ما وارد یک بازی دو سر بازنده شدیم. هیچ‌کس برنده نبود. بانک‌ها هزینه سرویس را می‌دادند و مردم به دلیل اینکه بابت سرویس پولی پرداخت نمی‌کردند، از کیفیت سرویس دور ماندند. این شد که ۳۴ ماه پیش شاپرک با هدف سر و سامان دادن به این بی‌نظمی‌ها زیر نظر مستقیم بانک مرکزی ایجاد شد. بانک مرکزی شرکتی تاسیس کرد که دست بانک‌ها را از پرداخت کوتاه کند؛ اما این

ممکن نبود. چون بانک‌ها در این سال‌ها برای توسعه پرداخت الکترونیک سرمایه‌گذاری کرده بودند.

پس سهامدار شرکت شاپرک، بانک‌ها شدند و حضور بانک‌ها در صنعت پرداخت با یک واسطه ادامه پیدا کرد. شاپرک یکی از مهم‌ترین اهدافی که از ابتدای شکل‌گیری داشت، سروسامان دادن به وضع کارمزدها بود. در همه جای دنیا کارمزد را کسی پرداخت می‌کند که سرویس را می‌گیرد؛ مثلا کسانی که از ابزار فناورانه اسکویر(Square) استفاده می‌کنند تا همین اواخر بابت هر تراکنش ۵/۲ درصد مبلغ تراکنش را به اسکویر پرداخت می‌کردند. اخیرا اسکویر مدل کسب‌وکاری‌اش را اندکی تغییر داده و به‌جای درصدی از مبلغ تراکنش، بابت سرویس پرداخت الکترونیک عدد ثابتی را به‌صورت سالانه دریافت می‌کند. همین چند روز پیش از محصول انقلابی اپل‌پی (ApplePay) رونمایی شد؛ اپل تلاش می‌کند تلفن‌های همراه مردم را به ابزاری برای پرداخت تبدیل کند و به ازای هر ۱۰۰ دلار تراکنش ۱۵ سنت از آن را برمی‌دارد؛ اما در ایران با کارمزد بیگانه‌ایم.

همه جای دنیا رقابت در ساختار بازار آزاد یک امر بدیهی است؛ اما در ایران به دلایل متعدد و به‌طور خاص در صنعت پرداخت، عقب‌ماندگی در وضع قوانین برای حوزه‌های نوآورانه، نهادهای ناظر همیشه عقب‌تر از فناوری هستند. به همین دلیل ابتدا پرداخت الکترونیک در ایران رشد کرد و در همین مسیر رشد برخی تصمیم گرفتند کارمزد را حذف کنند و بقیه هم از روی دست آنها نگاه کردند و درنهایت یک صنعت دچار شکست شد.

حالا به این فکر افتاده‌ایم که باید جلوی ضرر را بگیریم؛ اما برای یک موضوع فکر اساسی نکرد‌ه‌ایم و آن این است که مردم به گرفتن سرویس مجانی در پرداخت الکترونیک عادت کرده‌اند. شکی در این نیست که هیچ سرویسی مجانی نیست؛ اما غلبه بر عادت هم کار آسانی نیست. احتمالا برخلاف تصور، با گرفتن کارمزد از صاحبان کسب‌وکاری که از خدمات پرداخت الکترونیک استفاده می‌کنند، اسکناس رواج نیابد؛ اما جراحی بیماری‌های پرداخت الکترونیک ایران بدون درد هم نخواهد بود.

[e-mail]