دو راهی «چرخه فضیلت» یا «چرخه شکست»

دکتر محمود محمودزاده استادیار اقتصاد دانشگاه آزاد اسلامی هر چند رشد جهانی تجارت الکترونیکی در سال‌های اخیر شتابان بوده و همواره حجم این تجارت بیش از مقادیر پیش‌بینی شده بوده است، با این وجود هنوز پاسخ بسیاری از سوالات روشن نیست؛ ازجمله اینکه تجارت الکترونیکی پس از شروع، چه مسیری را دنبال خواهد کرد؟ چه عواملی مسیر را شکل خواهند داد؟ اندازه بالقوه تجارت الکترونیکی چقدر است؟ با چه سرعتی به مقدار بالقوه آن خواهیم رسید؟ منافع آن چگونه بین عرضه‌کنندگان و مصرف‌کنندگان توزیع خواهد شد؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها، باید وابستگی شدید و پیچیده بین عرضه‌کنندگان، مصرف‌کنندگان، فرصت‌ها و محدودیت‌های تجارت الکترونیکی و موضوعات نهادی را در نظر گرفت. همه این عوامل بر شکل‌گیری ساختار بازار تجارت الکترونیکی و سیر تکاملی پس از شروع اثر متقابل دارند. دیگر اینکه تجارت الکترونیکی یک رشد واحد را دنبال نمی‌کند و برخورد عمومی نقش مهمی در شکل‌دهی تجارت الکترونیکی دارد.

تجارت الکترونیکی در ایران

لازمه رشد تجارت الکترونیکی چیست؟ به طور کلی فناوری دارای بلوغ سه مرحله‌ای آمادگی، کاربری و آثار است.

آمادگی: آمادگی شامل مراحل تجاری، اجتماعی و فنی است که لازم است کاربری فاوا را پشتیبانی کند. این مرحله دربرگیرنده زیرساخت‌های لازم جهت استفاده و کاربری فاوا است. از جمله زیرساخت‌های لازم می‌توان به ارتباطات بی‌سیم، فناوری‌های رایانه‌ای، ارتباطات با پهنای باند وسیع و... اشاره کرد.

شدت کاربری: بهره‌برداری از این مرحله مستلزم عبور از مرحله اول (آمادگی) است. در این مرحله مباحث مربوط به حجم و ارزش تجارت الکترونیکی مورد بررسی قرار می‌گیرند.

اثرات: این مرحله اثرات و پیامد‌های فزاینده و ارزش‌ افزوده‌های ناشی از تجارت الکترونیکی را در سطح ملی، بخشی و کسب‌و‌کارها نشان می‌دهد. این مرحله به دنبال ارزیابی اثرات فاوا بر شاخص‌هایی از قبیل ارزش افزوده، کارآیی، بهره‌وری و منابع جدید ثروت و رفاه است.

در قالب مدل یاد شده، ابتدا باید بستر‌های بهره‌مندی از فناوری فراهم شود. این بسترها طیف وسیعی از پیش‌نیاز‌ها از قبیل فرهنگ، زیرساخت‌های فنی و ارتباطاتی، محیط کسب و کار و فضای اقتصادی را پوشش می‌دهند. پس از فراهم شدن این امکانات، چگونگی استفاده از این تسهیلات مطرح می‌شود. وجود این بسترها به تنهایی کافی نیست بلکه نحوه کاربری و به‌کارگیری آنها در فرآیندهای کسب‌و‌کار، فعالیت‌های اقتصادی، ارائه کالا و خدمات است که زمینه آشکار شدن اثرات را فراهم می‌کند. تفاوت اثرات در بخش‌های مختلف و حتی کشور‌های گوناگون به خاطر تفاوت زیرساخت‌ها و شدت کاربری است.

رشد تجارت الکترونیکی در ایران بازارمحور است. بیش از ۲۵ هزار وب‌سایت در ایران اقدام به خرید و فروش کالاها و خدمات می‌کنند و هیچ یک از آنها مسلط بر بازار نیستند. در ایران، خرید خودرو، آموزش، کتاب، بلیت، رزرو هتل، محصولات تفریحی و تجهیزات رایانه‌ای در بازار الکترونیکی پیشرو هستند اما سوال مطرح این است، چرا رشد تجارت الکترونیکی در ایران کند است؟

اهم مواردی که در پاسخ به سوال فوق قابل برشماری است در ادامه خواهد آمد:

*زیرساخت‌های تجارت الکترونیکی به خوبی مهیا نشده و در حالی که بیش از یک دهه از تصویب قانون تجارت الکترونیکی می‌گذرد ولی هنوز اصلاح نشده است. مدت زمان مطلوب اصلاح قوانین تجارت الکترونیکی در کشورهای پیشرو، سه سال است. محتوای این قانون به گونه‌ای است که به دلیل ماهیت ترجمه‌ای آن، در برخی موارد با ابهام همراه است. هر چند ضریب نفوذ اینترنت در ایران بالاست ولی هنوز دسترسی به اینترنت پرسرعت در محیط کسب‌و‌کار با مشکل روبه‌رو است. نبود پایداری اینترنت (قطعی مکرر اینترنت) مزید بر علت است. این مشکلات با افزایش هزینه‌های مبادله در محیط الکترونیکی، باعث می‌شود افراد انگیزه کمتری برای استفاده از تجارت الکترونیکی داشته باشند. به تعبیری مرحله اول «آمادگی الکترونیکی» در ایران به خوبی مهیا نشده است. همه اینها سبب می‌شود که اندازه شبکه کاربران تجارت الکترونیکی در ایران کوچک باشد.

اصطلاحی در تجارت الکترونیکی استفاده می‌شود به نام چرخه فضیلت. این چرخه به این معنا است که هر چه اندازه کاربران تجارت الکترونیکی گسترش یابد، تعداد کاربران افزایش می‌یابد و به مقدار انبوه می‌رسد و در این مرحله اثرات مثبت اقتصادی و اجتماعی آن اشکار می‌شود. یکی از دلایل اثرات اندک تجارت الکترونیکی این است که اندازه شبکه کاربران تجارت الکترونیکی کوچک است. بالا بودن هزینه‌های مبادله تجارت الکترونیکی ممکن است چرخه شکست تجارت الکترونیکی را در پی داشته باشد.

*نهادهای تجارت الکترونیکی در ایران به خوبی رشد نکرده‌اند. منظور از نهادها عبارت است از نهادهای رسمی که مسوولیت راهبری تجارت الکترونیکی را بر عهده دارند. از زمان برنامه تکفا، اینکه چه نهادی باید متولی تجارت الکترونیکی در ایران باشد با مشکل روبه‌رو بوده است. ماهیت چند بعدی تجارت الکترونیکی نیز مزید بر علت بوده است. بسیاری از نهادها در ایران مدعی هدایت و راهبری تجارت الکترونیکی در کشور بوده‌اند. برخی نهادها، به وجه تجارت اهمیت داده‌اند و برخی اولویتشان الکترونیک است. بی‌تردید این چالش‌ها بر رشد کند تجارت الکترونیکی موثر بوده است. پس از برنامه جامع تجارت الکترونیکی، برنامه مدونی در زمینه تجارت الکترونیکی وجود نداشته است. هر چند در برنامه چهارم و پنجم توسعه، موادی پراکنده و بدون هدف در مورد تجارت الکترونیکی وجود دارد ولی تکالیف دستگاه‌های اجرایی به خوبی روشن نیست. تغییر دولت‌ها و نگاه‌های متفاوت آنها به تجارت الکترونیکی نیز در حرکت سینوسی و فراز و فرودهای تجارت الکترونیکی در ایران ‌موثر بوده است. در این میان با وجود نص صریح قانون تجارت الکترونیکی بر شکل‌گیری مرکز تجارت الکترونیکی و تاسیس نصفه و نیمه آن، هدایت کلان فعالیت‌ها در عمل، چندان موفقیت آمیز نبوده است. البته تمایل سازمان‌ها به تسری دخالت‌های خود به حوزه تجارت الکترونیکی و تفسیرپذیری محتوای پروژه‌های کلان تجارت الکترونیکی از قبیل پنجره واحد، تدارکات الکترونیکی و امضای الکترونیکی نیز در این کاستی‌ها و ممانعت از شکل‌گیری مدیریت و راهبری موثر و کارآمد تجارت الکترونیکی موثر بوده است. این موضوع به قدری رایج است که نگاه برخی نهادها به پدیده تجارت الکترونیکی دقیقا مشابه اصناف سنتی است و هنوز باور ندارند که برای راه‌اندازی یک کسب و کار الکترونیکی، به طی کردن فرآیندهای پر و پیچ خم کسب مجوز‌های سنتی که بنا به برآوردهای جهانی بیش از ۱۲ فرآیند را شامل می‌شود و بیش از ۶ ماه زمان می‌برد، نیازی نیست و یک فرد می‌تواند بدون هزینه‌های ثابت زیاد و بدون فرآیندهای پیچیده، موفق به راه‌اندازی کسب‌و‌کار شود. شواهد نشان می‌دهد پیشرفت بنگاه‌های کسب‌وکار الکترونیکی در ایران، چیزی بیش از توانایی سازمان‌های دولتی در فراهم کردن زیرساخت‌های تجارت الکترونیکی است.

*نبود نظام داشبورد تجارت الکترونیکی. در ایران هیچ آمار مدونی در مورد تجارت الکترونیکی و شاخص‌های مهم کاربردهای تجارت الکترونیکی وجود ندارد. مرکز آمار ایران با وجود طرح مصوب اندازه‌گیری تجارت الکترونیکی در شورای عالی آمار، هیچ گاه آمار رسمی در مورد تجارت الکترونیکی منتشر نکرده است. همین موضوع سبب شده سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیران، تجارت الکترونیکی را چندان مهم تلقی نکنند و بیشتر آن را یک خدمت لوکس بدانند. برخی تصمیم‌گیران و سیاست‌گذاران باور ندارند که میلیاردها ریال از طریق شبکه‌های اینترنتی مبادله می‌شود و یک صنعت درآمدزا و اشتغال‌زا است. بنابراین،نبود آمار مدون باعث می‌شود تحقیقات مهم و اثرگذار صورت نگیرد و همه تصمیمات در چارچوب جعبه سیاه و نااطمینانی اتخاذ شود. در اتحادیه اروپا، مرکزی به نام دیده‌بانی تجارت الکترونیکی (ebusiness watch) وجود دارد که علاوه بر محاسبه ارزش تجارت الکترونیکی، همه کاربردهای تجارت الکترونیکی در تمامی صنایع مهم را محاسبه و منتشر می‌کند و نیز یک مرکز مشاوره حقوقی بسیار قوی برای پرسش‌های تجارت الکترونیکی وجود دارد. این امکانات در کشور ایران موجود نیست و صنعت تجارت الکترونیکی با برداشتن گام‌های تصادفی به پیش می‌رود و این نکته زمانی قابل تامل‌تر می‌شود که بدانیم، برخی کشورهای در حال توسعه، آمارهای تجارت الکترونیکی را به صورت هفتگی منتشر می‌کنند! در تدوین برنامه‌های تجارت الکترونیکی در قالب برنامه‌های توسعه، فقط وضعیت مطلوب ترسیم می‌شود و معمولا این وضعیت مطلوب با مبنا قراردادن شرایط موجود در کشورهای موفق منطقه شکل می‌گیرد و محدودیت‌ها و وضع موجود در آن لحاظ نمی‌شود. حال آنکه وضعیت زیرساخت‌های تجارت الکترونیکی فاصله زیادی با کشور ما دارد و صرف ترسیم چشم‌انداز مطلوب لزوما موفقیت‌آمیز نخواهد بود.