توافق پایدار؛ فقط در بازی «برد-برد»

محمدسعید شادکار پژوهشگر اقتصادی با توجه به مذاکرات هسته‌ای و خصوصا رویکرد دولت جدید عبارت توافق برد-برد، در ادبیات سیاسی روز جامعه رواج زیادی پیدا کرده است. مفهوم بازی برد-برد یا وضعیت برد-برد که عمدتا در مقابل بازی جمع صفر یا جمع ثابت تعریف می‌شود، این است که تمام افراد درگیر در بازی از نتیجه (خروجی و پیامد) آن راضی باشند. به‌عبارت‌دیگر، افرادی که وارد بازی خاصی شده‌اند، با توجه به نتیجه محتمل بازی، از شرکت در این بازی پشیمان نشوند، به این معنی که نتیجه انتظاری سایر انتخاب‌های در دسترس مانند عدم شرکت در بازی یا شرکت در بازی دیگر را به نتیجه این بازی ترجیح ندهند. در چنین بازی‌هایی بازیکنان برای رسیدن به وضعیت برد-برد و منافع آن، استراتژی‌هایی را که معمولا شامل همکاری یا مشارکت در یک یا چند حوزه است انتخاب خواهند کرد.

این در حالی است که در بازی‌های جمع ثابت آن‌چنان تضاد منافعی وجود دارد که همکاری بازیکنان یا اتخاذ استراتژی که منجر به وضعیت برد-برد شود، غیرممکن خواهد بود. در هر نتیجه یک بازی جمع صفر یا جمع ثابت، آنچه به یکی از بازیکنان می‌رسد دقیقا معادل آن چیزی است که بازیکنان دیگر از دست می‌دهند و منفعت بیشتر یکی از بازیکنان به معنی ضرر بیشتر دیگر بازیکنان است.

درحالی‌که در بازی‌ای که وضعیت برد-برد در آن امکان‌پذیر است، همه بازیکنان از نتیجه بازی در شرایط برد-برد رضایت دارند. برای بیان مفهوم برد-برد می‌توان از مثالی مانند یک خریدوفروش ساده که دو طرف معامله از روی اختیار وارد معامله‌شده‌اند، بهره گرفت. در تلقی اولیه به نظر می‌رسد که این‌یک بازی جمع ثابت است، زیرا یک‌طرف مقداری پول از دست می‌دهد و در مقابل کالایی به دست می‌آورد و طرف دیگر نیز کالایی را از دست ‌داده است و در عوض مقداری پول کسب می‌کند و مجموع ارزش آنچه بازیکنان به دست می‌آورند و از دست می‌دهند، برابر است.

اگر کالا ارزش بیشتری از مقدار مقررشده داشته باشد، خریدار به‌اندازه اختلاف ارزش کالا و پول پرداخت‌شده سود کرده و فروشنده به همان مقدار ضرر می‌کند و اگر کالا ارزش کمتری داشته باشد بر عکس است. به‌ازای هر مقدار پولی که درازای کالا موردتوافق قرار بگیرد یا یکی از طرفین سود و دیگری به همان میزان ضرر کرده است یا اگر دقیقا مقدار پول معادل ارزش کالا باشد هر دو طرف نه سود کرده‌اند و نه ضرر. در چنین شرایطی به نظر می‌رسد وضعیت برد-برد در هیچ حالتی رخ ندهد، بااین‌حال اگر کمی دقت کنیم و ترجیحات افراد در مورد کالا و پول یا دارایی آنها از این موارد را یکسان در نظر نگیریم، در این صورت کاملا محتمل است که برای یکی از طرف‌ها مبلغ توافق شده ارزش بیشتری از کالا داشته باشد و برای طرف دیگر نیز کالا ارزش بیشتری از مبلغ توافق شده داشته باشد، مثلا به این دلیل که فروشنده آن‌قدر از کالای موردنظر موجودی دارد که یک واحد آن ارزش چندانی در نظر وی ندارد، از طرف دیگر موجودی خریدار آن‌قدر از کالای موردنظر کمبود دارد، که یک واحد آن ارزش زیادی در نظرش دارد.

در این صورت موقعیت خریدوفروش یک کالای معمولی دیگر یک بازی جمع ثابت نیست و می‌تواند منجر به وضعیت برد-برد شود، یعنی توافق بر سر قیمتی که در این قیمت هرکدام از طرفین نسبت به حالت عدم وارد شدن در معامله منفعت بیشتری برده باشند.

توضیحات داده‌شده مربوط به بازی‌هایی است که تنها یک‌بار تکرار می‌شوند، بااین‌حال حتی دربازی‌هایی که در هر مرحله جمع ثابتند نیز اگر بازی تکرار شود یا امکان تکرار آن وجود داشته باشد، ممکن است وضعیت برد-برد و اتخاذ استراتژی همکاری امکان‌پذیر باشد. اگر مقدار جمع ثابت هر مرحله، به نتایج بازی‌های مرحله قبل و استراتژی‌های اتخاذشده بازیکنان مرتبط باشد، حتی در بازی‌های جمع ثابت نیز بازیکنان، با در نظر گرفتن نتایج مراحل بعد انگیزه اتخاذ استراتژی‌هایی چون همکاری را خواهند داشت.

نکته بعدی پیرامون وضعیت برد-برد این است که در دنیای واقع، بازی‌ها لزوما به این شکل نیستند که بعد از انجام بازی تعامل میان بازیکنان خاتمه یابد. با در نظر گرفتن چنین حالتی اگر نتیجه یک بازی منجر به باخت حداقل یکی از بازیکنان شود، ممکن است بازیکن بازنده انگیزه و امکان این را داشته باشد تا وارد بازی دیگری با مجموعه بازیکنانی شامل قسمتی از همان بازیکنان قبلی شود، تا بتواند باخت بازی قبلی را به نحوی جبران یا تلافی کند. در واقعیت، اگر نتیجه یک بازی مثلا یک توافق‌نامه، منجر به باخت یکی از طرفین بازی شود، ممکن است بازیکن بازنده تمام هم خود را به‌کار گیرد تا باخت خود را جبران کند و درواقع توافق‌نامه دیگر پایداری نخواهد داشت.

توسعه چنین مفهومی منجر به تقویت این رویکرد می‌شود که برای رسیدن به یک توافق‌نامه پایدار، در بسیاری از موارد راهی جز دستیابی به یک وضعیت برد-برد وجود ندارد، زیرا در هر حالتی جز وضعیت برد-برد، حداقل قسمتی از بازیکنان انگیزه پایبندی به توافقی که منافع آنها را تامین نمی‌کند ندارند، درواقع موافق توافق‌نامه نیستند! و اگر امکان تخطی از توافق‌نامه را نیز داشته باشند و در نظرشان هزینه تخطی از منافع انتظاری تخطی کمتر باشد، دیگر توافق‌نامه پایدار نخواهد بود.