شفافیت و اصلاح قیمت‌ها

غلامرضا سلامی عضو پیشکسوت انجمن حسابداران خبره ایران برای یافتن راهکارهایی برای برون‌رفت بازار سهام از رکود در مرحله اول لازم است به چند پرسش ابتدایی پاسخ داده شود. اولین پرسش این است که بازار سهام چیست؟ چگونه عمل می‌کند؟ نقش آن در اقتصاد کدام است؟ رکود یا رونق آن از چه نشان دارد؟ هرچند عملیات بازار اوراق بهادار می‌تواند شامل اوراق دیگری از جمله اوراق قرضه، سهم‌الشرکه و نظایر آن نیز باشد، ولی در این گفتار به‌دلیل آنکه در بازار اوراق بهادار ایران فقط سهام شرکت‌های سهامی عام پذیرفته شده در بورس خرید و فروش می‌شود، موضوع به بازار سهام محدود است. طبق ماده ۲۴ قانون تجارت، سهم قسمتی از سرمایه شرکت سهامی است که مشخص‌کننده میزان مشارکت و تعهدات و منافع صاحب آن در شرکت سهامی است، ورقه سهم سند قابل معامله‌ای است که نماینده تعداد سهامی است که صاحب آن در شرکت دارد. با توجه به این تعریف گواهینامه نقل و انتقال سهام متداول در بورس تهران معادل ورقه سهم در نظر گرفته می‌شود. بنابراین بازار سهام بازاری است که در آن ورقه‌های سهام یعنی قسمتی از سرمایه‌ شرکت‌های سهامی خرید و فروش می‌شود. به این ترتیب که فروشنده ورقه سهم شرکت با فروش ورقه سهم خود، در حدود میزان مشارکت خود در آن (تعداد سهام فروش رفته به کل تعداد سهام شرکت)، منافع خود درآن شرکت را به خریدار منتقل می‌کند.

در یک بازار ارزش دارائی مورد معامله براساس تعریف ارزش عادلانه بازار (FAIR MARKET VALUE) تعیین می‌شود که طبق آن یک خریدار و فروشنده آگاه و غیر‌مستاصل پس از یک ارزیابی کافی اقدام به خرید و فروش می‌کنند.

ساز‌و‌کارهای بورس‌های اوراق بهادار پیشرفته به گونه‌ای طراحی شده است که قاعدتا همواره شرایط بازار عادلانه در آن حاکم است؛ یعنی خریداران و فروشندگان براساس اطلاعات منتشره در بازار از آگاهی لازم برخوردار هستند و علاوه‌بر آن در این بازار نیاز به بازاریابی وجود ندارد، زیرا این بازاریابی با تقابل خریداران و فروشندگان متعدد در هر لحظه به‌طور خودکار صورت می‌گیرد و نهایتا اینکه در این بازار هیچ نوع استیصالی برای خریداران و فروشندگان وجود ندارد.

از آنجا ‌که بازار سهام یک بازار ثانویه است، بنابراین هیچ نوع نقشی در ایجاد سرمایه ملی ایفا نمی‌کند هرچند که با تسهیل خرید و فروش سهام امکان آزادسازی منابع سرمایه‌گذاران را برای حضور در بازار اولیه فراهم می‌سازد. با این اوصاف نقشی که بعضی از مردم و حتی مسوولان برای بازار سهام در توسعه اقتصادی کشور قائل هستند، قابل تصور نیست. در بازارهای پیشرفته سهام به غیر از موارد استثنایی رونق بازار نشانه رونق و رکود آن موید رکود در بخش واقعی اقتصاد کشور است.

موارد استثنا در این بازارها مربوط به بروز بحران‌های سیاسی داخلی و بین‌المللی، جنگ، شورش، تقلب‌ها و سوء‌استفاده‌های بزرگ مالی و نظایر آن است و قاعده همان است که گفته شد. برعکس در کشورهایی نظیر ایران رونق یا رکود بورس الزاما رابطه معناداری با بخش واقعی اقتصاد ندارد و بیشتر ناشی از مسائل‌ دیگری شامل حمایت‌های غیر‌اصولی دولت‌ها و ساختار نظام قیمت‌ها و عدم شفافیت است. برای نمونه می‌توان وضعیت اسفبار بخش واقعی اقتصاد در سال‌های ۹۱ و ۹۲ و مقایسه آن با رونق بی‌سابقه بازار سهام را در این دوره عنوان کرد.

هرچند طی این دو سال مهم‌ترین‌ عامل افزایش قیمت سهام را می‌توان اصلاح نظام قیمت ارز دانست ولی از آنجا‌که این افزایش قیمت ارز الزاما نقشی در افزایش سود شرکت‌ها نداشته است لذا می‌توان عامل حمایتی و تبلیغی دولت وقت و مسوولان سازمان بورس سهام را در ایجاد این رونق کاذب بیشتر موثر دانست. روشن است که در کشور ما حمایت‌های دولت‌ها همراه با عدم شفافیت ذاتی بازار سهام همواره مهم‌ترین دلیل رونق‌های ادواری بازار سهام ایران بوده‌است. حال در چنین شرایطی اگر دولت حمایت غیر اصولی خود را از بازار سهام دریغ کند آن‌گاه در شرایط عدم شفافیت، رکود سنگینی بر بازار سهام حاکم می‌شود که باز هم می‌تواند تناسب معناداری با بخش واقعی اقتصاد کشور نداشته باشد. وضعیت امروز بازار سهام کشور را می‌توان ناشی از چنین وضعیتی دانست. ظاهرا مسوولان دولت یازدهم از حمایت‌های غیر‌اصولی از بازار‌ها خودداری می‌کنند، ولی فشار فعالان بازار سهام آنچنان شدید است که حتی این مردان اقتصادی مقاوم ناچار به دست‌کاری در قیمت برخی کالاهای انحصاری (مانند محصولات پتروشیمی) شده و سعی می‌کنند از این طریق از بازار سهام حمایت کنند. در این مورد باید گفت که این تلاش‌ها تنها به اقتصاد کشور صدمه خواهد زد و حتی قادر نیست در میان مدت از بازار سهام حمایت کند. شاید دولت ناچار شود برای حمایت از بازار سهام، باقیمانده سهام شرکت‌های سودده مشمول سیاست‌های کلی اصل ۴۴ را به قیمت‌های رانتی در اختیار بازار سهام قرار دهد و از این راه برای مدتی رونق کاذب را به آن تزریق کند، ولی به‌طور قطع برای برون‌رفت از این رکود چاره‌ای جز توسل به شیوه‌های علمی و اصولی وجود ندارد. راهکارها برای برون‌رفت از رکود فعلی اقتصاد و در نتیجه بازار سهام در چند مورد خلاصه می‌شود از جمله ۱- رفع بحران‌های سیاسی داخلی و بین‌المللی ۲- اصلاح ساختار نظام قیمت‌ها ۳- ایجاد شفافیت و بازگرداندن سلامت به اقتصاد کشور ۴- ایجاد زمینه لازم به‌منظور تزریق نقدینگی برای تامین سرمایه در گردش شرکت‌های بالقوه سودده.