سفر پول به ریال دیجیتال

سفر تاریخی پول

قبل از وجود پول، مردم به مبادله کالاها و خدمات به‌طور مستقیم متکی بودند. الزام به نیاز دوطرفه و همزمان خواسته‌ها از محدودیت‌های اصلی مبادله کالا به کالا یا تهاتر بود. برای رفع این محدودیت ۳هزار سال پیش از میلاد، اشیای دارای ارزش ذاتی مانند صدف، نمک، دام و... به‌عنوان اولین پول کالایی ظهور کرد. حدود ۲۴۰۰سال بعد سکه‌های فلزی برای استانداردسازی و تسهیل در مبادلات ایجاد و ضرب سکه‌های طلا و نقره به دلیل دوام و ارزش ذاتی خود به اشکال رایج پول تبدیل شد. نوآوری چینی‌ها و استفاده از پول کاغذی که مدعی یک کالای باارزش مانند طلا و نقره بود، دادوستد را در مقایسه با سکه‌های فلزی سنگین آسان‌تر کرد. با تصویب استاندارد طلا به‌طور گسترده در قرن ۱۹، کشورها موافقت کردند که پول کاغذی را به مقدار ثابتی طلا تبدیل کنند تا اطمینان حاصل شود که ارزش پول ثابت و قابل پیش‌بینی است و به بیان دیگر، ارزش پول یک کشور مستقیما با طلا مرتبط شد.

در طول رویدادهایی مانند جنگ جهانی اول و رکود بزرگ آمریکا، کشورها دریافتند که برای افزایش عرضه پول و انعطاف در سیاست پولی لازم است استاندارد طلا را کنار بگذارند. ایالات‌متحده به طور رسمی استاندارد طلا را در سال ۱۹۳۳ در طول رکود بزرگ ترک کرد تا امکان انعطاف بیشتر پولی را فراهم کند. پس از جنگ جهانی دوم، توافق‌نامه برتون وودز یک استاندارد طلای اصلاح‌شده را ایجاد کرد که در آن ارزها به دلار ایالات‌متحده متصل می‌شدند که قابل تبدیل به طلا بود. با این حال، این سیستم در اوایل دهه ۱۹۷۰ به دلیل تورم فزاینده و بدهی ایالات‌متحده فروپاشید و باعث شد رئیس‌جمهور نیکسون در سال ۱۹۷۱ دلار را از طلا جدا کند. فروپاشی استاندارد طلا راه را برای ارزهای فیات -پولی که اساسا به این دلیل ارزش دارد که دولت آن را به عنوان ارز قانونی حفظ می‌کند- باز کرد. این تغییر اجازه انعطاف‌پذیری بیشتر سیاست‌‌‌های پولی را صادر کرد، اما چالش‌‌‌های مرتبط با کنترل تورم و ارزش‌‌‌گذاری ارز از میراث‌های نظام استاندارد طلاست.

با پیشرفت فناوری در دهه ۱۹۹۰، کارت پول الکترونیکی یکی از اولین تلاش‌ها برای ایجاد شکل دیجیتال پول تحت نظارت بانک‌مرکزی بود. ظهور فناوری گسترده‌تر به شکل‌های دیجیتال پول به دو صورت متفاوت منجر شد؛ یکی بر مبنای ارزهای فیات که به عنوان ارزهای متمرکز شناخته می‌شوند و دیگری ارزهای غیر‌متمرکز که با فناوری بلاک‌چین قصد به چالش کشیدن سیستم‌های سنتی پولی و ارزهای فیات را دارند.

ارز‌های غیرمتمرکز

هیچ نهاد واحدی بر ارزهای غیرمتمرکز حاکم نیست؛ در عوض، کنترل در سراسر شبکه‌ای از کاربران پخش می‌شود. ارزهای رمزنگاری‌شده مانند بیت‌کوین و اتریوم نمونه‌ای از این مدل هستند که برای تایید تراکنش به فناوری بلاک‌چین تکیه می‌کنند.

ارزهای متمرکز

اما ارزهای متمرکز توسط یک مقام مرکزی، معمولا یک دولت یا بانک‌مرکزی، صادر و تنظیم می‌شوند. نمونه بارز آن ارز دیجیتال بانک مرکزی (۱ CBDC) است که شکل دیجیتالی ارز فیات یک کشور است. CBDCها می‌توانند با ارائه ابزار پرداخت دیجیتالی بدون نیاز به زیرساخت‌های بانکداری سنتی، دسترسی به خدمات مالی بدون بانک را افزایش دهند. با همه‌گیری کرونا تغییر به سمت پرداخت‌های دیجتال تسریع شد و تا مارس ۲۰۲۴، بیش از ۱۳۰کشور به طور فعال در مورد CBDCها تحقیق و ۳۶کشور از جمله هند -با پروژه آزمایشی روپیه دیجیتال- برنامه‌های آزمایشی را اجرا کردند. ایران نیز از این عرصه عقب نمانده و با راه‌اندازی آزمایشی ریال دیجیتال در سال‌جاری به این مسیر ورود پیدا کرده است.

ریال دیجیتال

ریال دیجیتال، نسخه الکترونیکی اسکناس فیزیکی است که توسط بانک‌مرکزی جمهوری اسلامی صادر می‌شود. به عبارت دیگر، هوشمندسازی پول ملی با هدف تسهیل پرداخت‌‌‌ها و کاهش استفاده از پول نقد طراحی شده است. کاربران می‌‌‌توانند ریال‌‌‌های دیجیتال خود را در یک کیف پول الکترونیک ذخیره کنند. برای پرداخت، کافی است کد QR فروشنده را اسکن یا از فناوری NFC استفاده کنند.

در حالت عادی بانک‌ها نقش واسطه را برای انتقال وجوه برعهده دارند، اما رمزریال به صورت مستقیم و الکترونیک به کیف پول اختصاصی فرد منتقل خواهد شد؛ در نتیجه حذف واسطه و تسویه بین بانکی، هزینه و زمان انتقال پول را سرعت می‌بخشد. پروژه ریال دیجیتال، بانک‌مرکزی را به عنوان متولی اصلی ذخیره سپرده‌ها می‌شناسد و در واقع بانک‌های تجاری صرفا تاییدکننده تراکنش‌ها خواهند بود. به این ترتیب با کاهش قدرت وام‌دهی بانک‌های تجاری به پشتوانه سپرده‌های مردمی، ضریب فزاینده پولی کاهش خواهد یافت و این ابزار می‌تواند در کاهش نقدینگی اثر مثبت داشته باشد. این اثر مثبت زمانی مقدور خواهد بود که ریال دیجیتال مورد استقبال عموم جامعه قرار گیرد. بنابراین اثرگذاری مثبت به میزان استقبال عمومی آن بستگی دارد.

آیا ریال دیجیتال مورد اقبال قرار می‌گیرد؟

برای پاسخ به این سوال توجه به چهار نقش اصلی پول در اقتصاد مهم است. پول به عنوان وسیله مبادله، واحد حساب، ذخیره ارزش و استاندارد پرداخت معوق عمل می‌کند. این نقش‌‌‌ها تجارت را تسهیل می‌کنند، مبادلات اقتصادی را ساده می‌کنند، پس‌‌‌انداز و سرمایه‌گذاری را ممکن می‌‌‌سازند و رشد کلی اقتصادی را ارتقا می‌دهند. ریال دیجیتال به‌عنوان یک CBDC به پشتوانه دارایی فیزیکی نیاز ندارد و ارزش خود را از حمایت قانون‌گذار کسب می‌کند. بنابراین در ایران که تورم‌های پی در پی سالانه کاهش ارزش پول ملی را رقم می‌زند، انتظار ذخیره ارزش بودن این پول مانند ریال فیزیکی بعید خواهد بود. به‌علاوه ارز دیجیتال به دلیل امکان انتقال بدون واسطه و سریع‌تر و سهل‌تر می‌تواند در جهش‌های ارزی و موج‌های تورمی که در ایران کم هم نیستند ریسک نقدینگی بانک‌ها و بانک مرکزی را تشدید کند؛ مگر اینکه سیاستگذاران بانک‌مرکزی محدودیت‌ها و امتیازهای ویژه‌ای برای استفاده ریال دیجیتال معرفی کنند و وجه تمایز پررنگی نسبت به اسکناس فیزیکی به حساب بیاید.

کلام آخر، به دلیل وابستگی ارزش CBDC به اقتصاد یک کشور، موفقیت این ابزار رابطه مستقیم با ثبات اقتصادی دارد. بنابراین می‌توان ریال دیجیتال را تنها اولین تلاش برای ورود به دنیای ارزهای دیجیتال دانست.