گذار انرژی چیست؟ چرا و چگونه؟
گذار انرژی چیست؟
توسعه حیرت‌‌‌انگیز و تصاعدی صنعت و فناوری در دهه‌‌‌های اخیر موجب افزایش رفاه در زندگی انسان شده است. اما از سوی دیگر افزایش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای ناشی از این فعالیت‌‌‌های صنعتی و در پی آن افزایش متوسط دمای جهانی و بروز اثرات مخرب زیست‌‌‌محیطی نگرانی‌های زیادی را به وجود آورده است؛ تا جایی که جامعه جهانی را بر آن داشته تا با وفاق و همسویی کشورها اولا تمهیداتی بیندیشند تا از انتشار بیشتر آلایندگی‌‌‌ها کاسته شود؛ ثانیا با روش‌هایی مانند جنگل‌کاری میزان گازهای گلخانه‌‌‌ای موجود در جو زمین کم شود. با این رویکرد هدف اصلی گذار انرژی برای رسیدن به جمع جبری مساوی با صفر گازهای گلخانه‌‌‌ای یا به تعبیر دیگر انتشار خالص صفر این گازها در افق زمانی سال ۲۰۵۰ است.
تعاریف مختلفی برای عبارت گذار انرژی ارائه شده است اما اخیرا سازمان ملل در گزارش جدید خود با عنوان United Nations Development Program آ« را این‌گونه تعریف کرده است: گذار انرژی عبارت است از یک فرآیند مستمر که مستلزم راهبردها و برنامه‌‌‌ریزی‌‌‌های بلندمدت انرژی با تمرکز بر استفاده از فناوری مربوطه و متناسب با شرایط هر کشور برای رسیدن به انتشار خالص صفر است.از دیدگاه نگارنده، هرچند هدف مهم ارائه‌شده در این تعریف ملاحظات زیست‌‌‌محیطی است؛ اما براساس همان تعریف و فرازی از آن که متناسب با شرایط هر کشور تاکید شده، برای کشور ما و حتی کشورهای دارنده ذخایر سوخت‌‌‌های فسیلی ملاحظات دیگری از جمله امنیت انرژی و اقتصاد انرژی نیز از حیز اهمیت و توجه برخوردار است.
گذار انرژی؛ چرا؟
همان‌طور که در تعریف گذار انرژی ذکر شد، محور و هدف اصلی در این روند، نیل به انتشار خالص گازهای گلخانه‌‌‌ای در سطح جهان به سطح صفر در میانه قرن جاری است. بنابراین ایران نیز با سهم یک‌گیگاتنی سالانه این گازها که عمدتا به دلیل تولید دی‌‌‌اکسید کربن و متان ناشی از احتراق سوخت‌‌‌های فسیلی است، باید نقش خود را در قبال تعهدات جهانی ایفا کند. اما فارغ از این موضوع، مشکلات اخیر، به‌ویژه بحث ناترازی انرژی، ملاحظات دیگری را به کشور تحمیل کرده است. به‌عنوان نمونه می‌‌‌توان به برخی از گزارش‌های رسمی کشور در خصوص ناترازی انرژی اشاره کرد.
- ناترازی گاز طبیعی: در گزارش مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در تاریخ ۱۸ دی‌ماه ۱۴۰۲ آمده است: «در سال١٤٠١، میزان ناترازی بهﺻﻮرت متوسط در سه‌ماه سرد سال و در سردترین ماه سال به ترتیب ٢٢٧میلیون و ٣١٥میلیون مترمکعب در روز بوده است که ادامه روند کنونی تامین انرژی کشور را با چاﻟش بسیار جدی‌‌‌تری روبه‌‌‌رو خواهد کرد.»
- ناترازی برق: به گزارش خبرگزاری مهر، معاون وزیر و رئیس سازمان انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر و بهرهوری انرژی برق (ساتبا) در آذر سال ۱۴۰۲ اعلام کرد «تابستان امسال ۱۲هزار مگاوات ناترازی برق داشتیم.»
- ناترازی بنزین: خبرگزاری رکنا در مرداد ۱۴۰۲ به نقل از دبیرکل انجمن صنفی کارفرمایی صنعت پالایش نفت اعلام کرد: «تولید روزانه بنزین کشور بین ۱۱۰ تا ۱۱۵میلیون لیتر متغیر است و برآورد می‌شود میزان ناترازی بنزین، روزانه ۱۰ تا ۱۵میلیون لیتر باشد که رقم بالایی است.»
ملاحظه می‌شود در روند گذار انرژی کشورمان در کوتاه‌مدت حل ناترازی و توجه به امنیت و اقتصاد انرژی هم‌وزن و بلکه مهم‌تر از عمل به تعهدات جهانی باید مورد توجه قرار گیرد.
گذار انرژی؛ چگونه؟
در سطح جهانی، موسسات بین‌المللی انرژی مانند آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) و آژانس بین‌المللی انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر (IRENA) شش‌راهکار برای گذار انرژی ارائه کرده‌‌‌اند که عبارتند از:
۱. توسعه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر؛
۲. ارتقای بهرهوری انرژی و بهینه‌‌‌سازی مصرف انرژی؛
۳. برقی‌‌‌سازی؛
۴. استفاده از هیدروژن به عنوان یک سوخت نوین و پاک؛
۵. جذب کربن از سوخت‌‌‌های فسیلی؛
۶. جذب کربن از سوخت‌‌‌های زیستی.
براساس این راهکارها هدف‌گذاری شده است که انتشار سالانه ۴۰گیگاتنی گازهای گلخانه‌‌‌ای فعلی به صفر برسد.
در امتداد این بحث، در اواخر سال میلادی گذشته نیز در کنفرانس سالانه اقلیمی موسوم به COP۲۸ که در دوبی برگزار شد، پنج‌هدف راهبردی زیر برای سال ۲۰۳۰ تعیین شد:
- اولین هدف کاهش تدریجی سوخت زغال‌سنگ است. از آنجا که زغال‌سنگ نسبت به نفت خام و گاز طبیعی آلایندگی بیشتری دارد، کنار گذاشتن آن در بین سوخت‌‌‌های فسیلی از اولویت بیشتری برخوردار است.
- دومین هدف، حذف یارانه‌‌‌های سوخت فسیلی است. بدیهی است اعمال یارانه‌‌‌های انرژی موجب افزایش مصرف و کاهش بهرهوری خواهد شد که این موضوع به طور ملموس در کشور عزیزمان دیده می‌شود.
- سومین هدف، کاهش انتشار گاز متان است.
روشن است که سه هدف فوق در کشورهای دارنده و تولیدکننده سوخت‌‌‌های فسیلی از اهمیت بیشتری برخوردار است.
- اما راهبردهای چهارم و پنجم، به ترتیب ناظر به افزایش بهرهوری انرژی و توسعه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر است که تاکید شده است طی سال‌های آینده یعنی تا ۲۰۳۰ نرخ سالانه بهبود بهرهوری انرژی باید تا دوبرابر و ظرفیت استفاده از انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر نیز باید تا سه‌برابر افزایش یابد.
اما در کشورمان، در بحث حل ناترازی انرژی، موضوعاتی از قبیل حذف یارانه‌‌‌های حامل‌‌‌های انرژی، ارتقای بهرهوری، افزایش توان تولید سوخت‌‌‌های فسیلی یا افزایش تولید برق تجدیدپذیر مطرح است.
از جهت سیاستگذاری و قوانین مصوبه که می‌‌‌تواند تسهیل‌گر توسعه انرژی در کشور باشد، می‌‌‌توانیم به سه قانون و مصوبه اشاره می‌‌‌کنیم. اولی ماده ۱۲ از قانون رفع موانع تولید رقابت‌پذیر و ارتقای نظام مالی کشور مصوب سال ۱۳۹۴ است. در این ماده قانونی تمهیدات لازم برای افزایش بهرهوری در حوزه‌‌‌های مختلف مانند صنایع بالادستی نفت و گاز، حمل‌ونقل، ساختمان، کشاورزی و... بیان شده است. ابزار قانونی دیگر ماده ۱۶ از قانون جهش تولید دانش‌بنیان مصوب سال ۱۴۰۲ است که طی آن صنایع پرمصرف موظف هستند طی پنج‌سال از شروع اجرای قانون، سالانه یک‌درصد و در پایان برنامه ۵درصد از برق خود را از منابع انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر تامین کنند و در غیر‌صورت باید برق خود را از طریق بورس انرژی خریداری کنند.
به این ترتیب محرکی برای رشد و توسعه انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر ایجاد خواهد شد. دو قانون مذکور موجب می‌‌‌شوند با توسعه هر چه بیشتر بهرهوری و انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر، گذار انرژی در ایران با سرعت بیشتری تحقق یابد.اما سومین قانون که برای رفع ناترازی انرژی می‌‌‌تواند موثر باشد، برنامه پنج‌ساله هفتم توسعه است که برای دوره زمانی ۱۴۰۲ تا پایان ۱۴۰۷ تدوین شده است. در فصل ۹ این قانون با موضوع انرژی یعنی مواد ۴۲ تا ۴۶ هدف‌گذاری‌‌‌هایی مانند تولید روزانه ۴.۲۵میلیون بشکه نفت، تولید ۱.۲۴میلیارد مکعب گاز طبیعی، افزایش تولید برق از ۹۰گیگاوات به ۱۲۴گیگاوات و افزایش سهم انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر تا ۱۰هزار مگاوات بیان شده است. طبیعتا تحقق این اهداف مستلزم سرمایه‌گذاری است که این سرمایه‌گذاری‌‌‌ها باید در بودجه‌‌‌های سالانه دیده شود.
