نسل سوم قراردادهای الکترونیکی
بلاک‌چین، گامی فراتر از اقتصاد پلت‌فرمی
هزینه مبادله، جزو اساسی‌‌‌ترین هزینههای نهفته و غیر‌قابل اغماض در هر فعالیت اقتصادی است. در تعریف ساده، وقتی از هزینههای مبادله سخن به میان می‌‌‌آید، منظور هزینه‌‌‌هایی است که طرفین قرارداد بر اثر عدم‌شفافیت اطلاعات، عدم‌اجرای مفاد قرارداد از سوی طرفین معامله یا اعمال قانونی قراردادها و نظارت بر آنها متحمل می‌‌‌شوند. بنابراین، شناخت هزینههای مبادله، موجب افزایش کارآیی اقتصادی در حین اجرای فرآیند مبادله محصول یا خدمات میشود. در سال‌های اخیر، با توسعه فناوری‌‌‌های دیجیتال، کسب‌وکارهای مبتنی بر اقتصاد پلت‌فرمی رونق چشمگیری داشتهاند؛ بنابراین ارتباط میان فروشندگان و خریداران، شکل و شمایل جدیدی به خود گرفته و به تبع آن، ماهیت هزینههای مبادله نیز دستخوش تغییراتی شده است. منظور از اقتصاد پلت‌فرمی، کسب‌وکارهایی است که بر بستر پلت‌فرم‌‌‌های دیجیتال و مجازی فعالیت می‌‌‌کنند. بر اساس برآوردهای ارائه‌شده از سوی شرکت خدمات حرفه‌‌‌ای «پرایس واترهاوس کوپرز»، در سال 2025، درآمد حاصل از اقتصاد پلت‌فرمی در جهان به 335میلیارد دلار می‌‌‌رسد.
البته، فناوری بلاک‌چین یک گام فراتر از اقتصاد پلت‌فرمی برداشته است. فناوری بلاک‌چین به فعالان اقتصادی امکان می‌دهد تا تمام تراکنش‌‌‌های خود را در بستر غیرمتمرکز ثبت کنند و این امر، از هک شدن اطلاعات کاربران جلوگیری میکند؛ در حالی که اقتصاد پلت‌فرمی، همچنان در معرض خطر هک‌شدن اطلاعات مالی کاربران قرار دارد. مورد اشاره‌شده، تنها یکی از مزیت‌‌‌های فناوری بلاک‌چین نسبت به اقتصادهای پلت‌فرمی است و با مطالعه بیشتر در این حوزه، می‌توان به موارد متعددی از این مزایا دست یافت.
قراردادهای هوشمند و کاهش هزینههای نهفته در قراردادها
تعاریف متعددی از قرارداد هوشمند (Smart Contract) ارائه شده است. ساده‌‌‌ترین تعریف این است که هر قرارداد هوشمند، یک کد است که با فعال‌شدن آن روی بلاک‌چین، توافق‌نامه بین طرفین، بدون نیاز به واسطه، بررسی و اجرایی میشود. در واقع، این قراردادها زمان اجرای تراکنش‌‌‌ها را به میزان قابل‌توجهی کاهش و حجم آنها را به میزان زیادی افزایش می‌دهند. از آنجا که پس از اجرایی شدن قرارداد هوشمند، توقف آن به هیچ عنوان امکان‌‌‌پذیر نیست، توافق‌‌‌های حاصله عدم‌اطمینان را در اجرا (که برخی اوقات در خطاهای انسانی مشاهده میشود)، به صفر می‌‌‌رسانند. این امر، اتکا، اعتماد و همچنین اعتبار قرارداد منعقدشده را بهبود می‌‌‌بخشد.
به‌‌‌طور کلی، اجرای قراردادهای هوشمند، ماهیت هزینههای مبادله را نیز تغییر می‌دهد و موجب میشود سهم هزینههای نظارت و کنترل بر قراردادها کاهش و از طرف دیگر، سهم هزینههای چانه‌‌‌زنی میان طرفین قرارداد افزایش یابد. همچنین، از آنجا که همه فعالیت‌‌‌ها در یک بستر شفاف انجام میشود و اطلاعات تمامی تراکنش‌‌‌ها موجود هستند، اجرای این قراردادها از بروز رفتارهای فرصت‌‌‌طلبانه ممانعت میکند. اما قراردادهای هوشمند، در صنایع مختلف چه مزایایی دارند؟
آورده بی‌نظیر قراردادهای هوشمند برای بخش صنعت
بر اساس مطالعه تحقیقاتی کنث، صنایع دولتی، بیمه و بانکداری، بیشترین استقبال را از انعقاد قراردادهای هوشمند داشتهاند. با این حال، بهکارگیری قراردادهای هوشمند در دیگر صنایع نیز مزایای فراوانی دارد. در ادامه، به تلخیص برخی از منافعی را که قراردادهای هوشمند برای بهبود وضعیت صنایع منتخب فراهم می‌‌‌آورند، تبیین می‌کنیم.
فرصت تغییر در ساختار تجارت ایران با انعقاد قراردادهای هوشمند
با ظهور فناوری بلاک‌چین، نسل سوم قراردادهای الکترونیکی، با عنوان قراردادهای هوشمند ایجاد شدند. به طور قطع در آینده، پیدایش این قراردادها به‌تدریج چهره بسیاری از کسب‌وکارها و صنایع را متحول خواهد کرد. در حال حاضر، قوانین و مقررات مستقلی پیرامون قراردادهای هوشمند در نظام حقوقی ایران ارائه نشده است، اما بر اساس قاعده فقهی صحت، تمامی قراردادهای هوشمند، محکوم به صحت هستند. در این زمینه، خلأها و چالش‌‌‌های فقهی-حقوقی نیز وجود دارد. با فرض رفع چالش‌‌‌ها و پایه‌‌‌ریزی قوانین مستقل در حوزه قراردادهای هوشمند در کشور، اجرای این قراردادها فرصتی مناسب برای تغییر ساختار تجارت در کشور فراهم می‌‌‌آورد.
قراردادهای هوشمند، به دلیل دارا بودن ویژگی‌‌‌هایی همچون خوداجرا بودن، شفافیت و جرم‌‌‌زدا بودن، مکانیزم جدیدی را در نظام حقوقی کشور فراهم می‌‌‌آورند. جایگزینی آنها به جای قراردادهای سنتی مستلزم ایجاد زیرساخت‌‌‌هایی همچون آگاهی آحاد جامعه از امضای دیجیتال و نحوه انعقاد قراردادها و اقداماتی در راستای ارتقای بسترهای عمومی در فضای سایبری است؛ با این‌‌‌حال، به علت ضریب بالای امنیتی که اجرای این قراردادها با خود به همراه می‌‌‌آورند، بهکارگیری آنها در اقتصاد ایران موجب شکوفایی و رونق اقتصادی میشود. به علاوه، طراحی و بهره‌برداری از قراردادهای هوشمند در ایران، علاوه بر کاهش هزینههای انعقاد و ثبت معاملات و دیگر هزینههای مبادله، موجب نظارت بیشتر مراجع بر مبادلات مالی میشود که ثمره‌‌‌ای جز افزایش امنیت مبادلاتی و تثبیت حقوق مالکانه برای اقتصاد کشور ندارد. همچنین، استفاده از قراردادهای هوشمند در سیستم معاملاتی کشور، به افزایش سرمایه‌گذاری خارجی و ورود ایران در عرصه مبادلات جهانی منجر خواهد شد. بنابراین، بهکارگیری و انعقاد این قبیل قراردادها در ساختار تجارت کشور، در کنار ارتقای امنیت مبادلاتی، موجب افزایش گردش پول در بازارهای مالی و جذب سرمایه در کشور میشود و به تبع آن، نظام اقتصادی کشور توسعه می‌‌‌یابد.
