هفت پرسش مهم
آنچه در پی این رویداد قابل بررسی است به قرار زیر است:
اول- مکانیزم ماشه چیست؟
مکانیزم ماشه سازوکاری است که در فرآیند حل اختلاف در برجام در نظر گرفته شده است. در این فرآیند، اگر دولت‌ها یا دولت شرکت‌کننده در برجام، ایران را به نقض اساسی تعهداتش متهم کند، می‌تواند موضوع مورد مناقشه را ابتدا به کمیسیون مشترک برجام، سپس در مرحله بعد به شورای وزیران امورخارجه، سپس به شورای مشورتی و در نهایت به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد.
اگر موضوع مورد اختلاف در مراحل ذکر‌شده و در زمان تعیین‌شده فیصله پیدا نکند، موضوع به شورای امنیت ارسال می‌شود. در آنجا، شورای امنیت ۳۰ روز فرصت خواهد داشت تا منطبق با رویه‌های خود درخصوص قطعنامه‌ای برای تداوم لغو تحریم‌ها رای‌گیری کند. طرف شاکی نیز، می‌تواند با اعمال حق وتوی خود از تصویب قطعنامه تداوم لغو تحریم‌ها جلوگیری کند، که در این صورت تحریم‌های شورای امنیت بازگردانده خواهد شد.
دوم- آمریکا برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه یا اسنپ‌بک، چه دلایلی دارد؟
در ابتدا باید توجه داشت که فعال کردن چنین مکانیزمی صرفا در راستای مقابله آمریکا با جمهوری اسلامی ایران و در قالب یک تصمیم منحصرا خارجی به حساب نمی‌آید. پیچیدگی‌‌های چنین اقدامی را می‌توان در فضای داخلی ایالات‌متحده جست‌وجو کرد؛ آمریکا در حال آماده شدن برای انتخاباتی است که رئیس‌جمهور فعلی کشور موقعیت خود را متزلزل می‌داند و در تلاش است تا برگ برنده‌ای به دست داشته باشد که به وسیله آن به پیروزی خود در انتخابات پیش‌رو امیدوار باشد. تمدید تحریم تسلیحاتی علیه ایران، در ابتدا در قالب قطعنامه‌ای در سازمان ملل به رای گذاشته شد و به شکست انجامید، همین مساله دستاویزی برای دولت آمریکا شد تا به‌وسیله آن اقدام به فعال‌سازی مکانیزم ماشه کند. دونالد ترامپ در صورت بازگرداندن تحریم‌های تسلیحاتی ایران، از یکسو نظر لابی‌های صهیونیستی را که نقشی تعیین‌کننده در انتخابات دارند جلب خواهد کرد و از سوی دیگر با نابود کردن برجام، ایران را در شرایط خصمانه‌تری نسبت به ایالات‌متحده قرار خواهد داد.
در حوزه سیاست خارجی نیز، اقدام به فعال‌سازی این مکانیزم، کارکردی منطقه‌ای و حتی جهانی خواهد داشت، آمریکا که معتقد است جمهوری اسلامی ایران گروه‌های مقاومت در منطقه از جمله شبه‌نظامیان عراق، یمن و لبنان را تامین تسلیحاتی می‌کند، با این اقدام به زعم خود در‌صدد تضعیف محور مقاومت در منطقه برخواهد آمد. در طرف دیگر ماجرا، خرید‌های تسلیحاتی ایران هدف گرفته شده است و از آنجا که ایالات‌متحده باور دارد ایران برای تامین تسلیحات مورد نیاز خود به مبادله با چین و روسیه خواهد پرداخت، سعی در جلوگیری از چنین رویدادی دارد.
سوم- توجیه آمریکا برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه چیست؟
پس از آنکه بسیاری از کشورها از جمله ایران، کشورهای اروپایی، چین و روسیه، بیان کردند که آمریکا با توجه به اینکه از برجام خارج شده است، قادر نخواهد بود مکانیزم ماشه را فعال کند، حقوقدانان آمریکایی و وزارت‌خارجه این کشور به این مخالفت‌ها پاسخ داده و توجیهاتی تفسیری از متن برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ ارائه کردند.
طبق این توجیهات، ایالات‌متحده به متن قطعنامه ۲۲۳۱ استناد و بیان می‌کند که در این قطعنامه از دولت‌های مشارکت‌کننده (participant) و نه دولت‌های عضو (members) سخن به میان آمده است و از آنجا که آمریکا در برجام مشارکت داشته است، قادر به اجرای مکانیزم‌های پیش‌بینی‌شده در این توافق خواهد بود.
چهارم- ایالات‌متحده برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه چه راهی را طی خواهد کرد؟
آمریکا پس از شکست قطعنامه تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران، مکانیزم ماشه را مطرح و پیش‌بینی کرد که این طرح نیز با مخالفت اعضای دائم شورای امنیت مواجه می‌شود، بنابراین طرحی برای نتیجه‌بخش بودن اقدام خود پیش‌بینی کرد تا به این وسیله سازمان ملل را در شرایطی قرار دهد که در صورت ایجاد موانع در ثمربخشی این اقدام، اعتبارش زیرسوال برود. آمریکا پیش‌بینی کرده است که در صورت رسیدن شکایت به شورای امنیت، چین و روسیه قطعنامه‌ای اعتراضی علیه شکایت ایالات‌متحده تنظیم کرده و حق آمریکا برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه را مردود خواهند شمرد. در این صورت، ایالات‌متحده با توسل به اینکه این قطعنامه آیین‌نامه‌ای و اساسی است طبق رویه ۷۵ ساله سازمان ملل، می‌تواند آن را وتو کرده و شکایت مذکور به قوت خود باقی بماند.
در چنین شرایطی، اگر سازمان ملل تن به چنین روندی بدهد، یک‌جانبه‌گرایی آمریکا بدون مانع ادامه خواهد یافت و اگر مانعی ایجاد کند، رویه تاریخی خود و در نهایت اعتبار خود را زیرسوال خواهد برد. بنابراین سعی می‌کند، ایران را پای میز مذاکره بیاورد.
پنجم- مواضع اروپا در رابطه با فعال‌سازی مکانیزم ماشه چیست؟
اروپا خواهان حفظ برجام است و همان گونه که در اظهارات کشورهای اروپایی و بیانیه تروئیکای اروپا (نمایندگان انگلستان، فرانسه و آلمان) آمده است مخالفت صریحی با فعال‌سازی مکانیزم ماشه دارند.
نابودی برجام مقدمه‌ای برای خروج ایران از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و از بین رفتن نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر فعالیت‌های هسته‌ای کشورمان خواهد بود و در نهایت به‌زعم اروپا باعث روی آوردن ایران به سلاح‌های‌های نامتعارف و ایجاد شرایط جنگی می‌شود. چنین نتایجی به شرط وقوع، فاتحه‌ای بر پیکر الگوهای لیبرالیستی اروپا خواهد بود.
ششم- مواضع چین و روسیه چگونه است؟
طبق پیش‌بینی‌ها چین و روسیه فعال‌سازی مکانیزم ماشه توسط آمریکا را مردود شمرده و آن را فاقد اعتبار حقوقی و صرفا یک شوی سیاسی دانسته‌اند.
روسیه به‌دنبال تشکیل جلسه کمیسیون مشترک و ترتیب دادن مذاکراتی است که در آن ایران و آمریکا بتوانند به توافق دست یابند.
هفتم- مواضع ایران در واکنش به فعال‌سازی مکانیزم ماشه توسط آمریکا چیست؟
مقامات ایران علاوه بر آنکه این اقدام آمریکا را مردود شمرده‌اند، در نامه‌ای به سازمان ملل به شکایت از ایالات‌متحده پرداخته و خواستار واکنش شایسته شورای امنیت شده‌اند. مجلس شورای اسلامی نیز، طرحی دو فوریتی برای خروج از برجام ارائه کرده و تهدید به اقدامات متقابل کرده است.
برخی تئوری‌پردازان، لزوم گرایش به شرق را بیش از هر زمان دیگری مطرح کرده و معتقدند ایران باید به اقدامات آمریکا واکنش فوری و قاطع نشان داده و این کار را به کمک چین، روسیه و متحدان شرقی خود، انجام دهد. اما به‌نظر می‌رسد، چنین واکنش‌های شتابزده‌ای در طولانی‌مدت ثمربخش نباشند، چراکه در حکم بهانه‌هایی تلقی می‌شوند که آمریکا به وسیله آنها ایران را کشوری جنگ‌طلب معرفی کرده و تحریم‌های تسلیحاتی را توجیه خواهد کرد. بنابراین به‌نظر می‌رسد تا زمان انتخابات و نیز منقضی شدن تحریم‌های تسلیحاتی، توسل به روش‌های دیپلماتیک و ایجاد موانع حقوقی بر سر راه ایالات‌متحده، راهکاری موثر‌تر از تهدیدات نظامی و اقدامات تلافی‌جویانه خواهد بود.
