کار برد هوش مصنوعی در تحلیل مالی
درآمد موسسات حسابرسی کشور در سال ۱۳۹۷، ۶ هزار و ۸۳۷ میلیارد ریال (معادل ۱/ ۶ میلیارد دلار) بوده است. درآمد سازمان حسابرسی نیز ۹۱۵ر۱ میلیارد ریال بوده که جمعا حق‌الزحمه حسابرسی در کشور را به ۷۵۲ر۸ میلیارد ریال (معادل ۲/ ۱ میلیارد دلار) می‌رساند. بر این اساس سهم بازار غیر‌دولتی حسابرسی ۷۸ درصد و سهم سازمان حسابرسی ۲۲ درصد است. توضیحا این درصد در زمان شروع فعالیت حسابداران رسمی در سال ۱۳۸۰ به میزان ۸۰ درصد سازمان حسابرسی و ۲۰ درصد بخش خصوصی حسابرسی بود. مجموع درآمد خدمات حرفه حسابداری و حسابرسی در سال ۲۰۱۸ در دنیا معادل ۵۰۷ میلیارد دلار مشتمل بر ۲۱۰ میلیارد دلار خدمات حسابرسی بوده است. ترکیب درآمد حرفه‌این موسسات ۱/ ۴۱ درصد خدمات حسابرسی، ۸/ ۲۲ درصد خدمات مالیاتی و ۱/ ۳۶ درصد خدمات مشاوره‌ای تشکیل می‌دهد. سهم چهار موسسه بزرگ دنیا از مجموعه درآمد ۱۴۸ میلیارد دلار (معادل ۷۰ درصد) است و ۹۸ شرکت از فهرست ۱۰۰ شرکت برتر بورسی، توسط این چهار موسسه حسابرسی شده‌اند. سرفصل‌های اصلی خدمات موسسات حسابرسی بزرگ بین‌المللی مشتمل بر ۶ عنوان اصلی خدمات «حسابرسی و ریسک سازمانی»، «مشاوره مدیریت»، «مشاوره مالی»، «خدمات مالیاتی»، «رشد سازمانی» و «خدمات خاص» است و زیرمجموعه این ۶ مورد بیش از ۵۰ سرفصل فرعی نیز هست که مشتریان این موسسات از خدمات آنها بهره می‌برند.
تحولاتی که در کسب‌و‌کار رخ داده و موثر بر حرفه حسابرسی است عبارتند از: «افزایش حجم اطلاعات»، «تغییرات جدی در مدل‌های کسب‌و‌کار»، «انتقال به اتوماسیون» و «مطالبه از حسابرسان بابت روش‌های پویشگرانه و آینده‌نگر»، به‌طور خاص با توجه به ضرورت دسترسی استفاده‌کنندگان به اطلاعات برخط بحث گزارشگری مستمر (Continuous Reporting) رایج شده و از آنجا که لازم است این اطلاعات توسط حسابرس راستی‌آزمایی بشود بحث حسابرسی مستمر (Continuous audit) نیز مورد توجه قرار گرفته است. در بخش استفاده از فناوری‌های روز مواردی مانند داده‌کاوی (data mining) داده‌های بزرگ (Big data)، هوش مصنوعی (AI)، فناوری روباتیک (Robotics Tech)، یادگیری ماشینی (machine learning)، فناوری پهپاد (Drone tech) دفتر توزیع شده (Distributed ledger) ابتدا در بخش‌های مدیریت بنگاه‌ها و سپس به‌تدریج در حسابرسی مورد استقبال و توجه قرار گرفته است و حسابرسان استفاده از فناوری‌ها را در حسابرسی برای انجام اموری مانند بررسی‌های تحلیلی، کنترل پروژه حسابرسی، جمع‌آوری اطلاعات و اجرای رسیدگی، کمک به اعمال قضاوت‌های حرفه‌ای، تولید و انتقال فایل‌ها با هدف ارتقای بهره‌وری، کاهش هزینه‌ها، سرعت در انجام حسابرسی و افزایش توان رقابتی، در دستور کار خود قرار داده‌اند. در سال‌های اخیر به‌طور مثال چین برنامه خود را در زمینه توسعه هوش مصنوعی با بودجه معادل ۱۵۰ میلیارد دلار اعلام کرده است ضمن آنکه در نظر دارد ۴۰۰ رشته تحصیلی مربوط به کلان داده‌ها، هوش مصنوعی و فناوری روباتیک را در دانشگاه‌ها راه‌اندازی کند، روسیه نیز تدوین استراتژی ملی در زمینه هوش مصنوعی را در دستور کار خود قرار داده است. از جمله مزایای استفاده از «حسابرسی مستمر»، کشف برخط ضعف‌ها و اشکالات و امکان مرمت فوری آن، تشخیص و ارزیابی کنترل‌های جدید، اثربخش ماندن کنترل‌ها و امکان تنوع در اظهارنظر می‌باشد. «داده‌کاوی» پل ارتباطی میان علم آمار، کامپیوتر، هوش مصنوعی، الگو شناسی، یادگیری ماشینی و بارنمایی بصری داده‌ها است و براساس آن استخراج اطلاعات معتبر، قابل‌فهم و قابل اعتماد از پایگاه داده‌های بزرگ امکان‌پذیر بوده و استفاده از آن در تصمیم‌گیری در فعالیت‌های تجاری مهم به‌منظور ارتقای کیفیت سودمندی اطلاعات از طریق شناسایی تقلب‌های مالی میسر می‌شود. نتایج مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که اولا تکنیک داده کاوی در شناسایی صورت‌های مالی متقلبانه سودمند هستند و ثانیا به‌عنوان کانون هدایت فکر در مدیریت کسب‌و‌کارها برای کشف تقلب می‌تواند مورد توجه قرار گیرد.
«زنجیره بلوکی» که زیرساخت نوآورانه فناوری اطلاعات است، با دارا بودن ساختار داده‌ای رمزنگاری شده، امکان ارتباط ایمن و درست را در حوزه فناوری اطلاعات فراهم می‌آورد و عملا از دسترسی غیر‌مجاز به اطلاعات در حین انتقال، پیشگیری می‌کنند. این فناوری می‌تواند در حوزه انتقال اطلاعات مالی، افشا و گزارشگری مالی راهگشا باشد. چهار موسسه بزرگ دنیا با تخصیص منابع انسانی و بودجه این فناوری را به‌طور رسمی در دستور کار خود قرار داده و زنجیره بلوکی مشترک را برای موارد استفاده از فرآیندهای کسب‌و‌کار، طراحی و راه‌اندازی کرده‌اند. «یادگیری ماشینی» به تنظیم و اکتشاف شیوه‌ها و الگوریتم‌هایی می‌پردازد که براساس آن رایانه‌ها و سامانه‌ها توانایی نظم و یادگیری پیدا می‌کنند. اهداف کلی استفاده از این فناوری انجام پیش‌بینی، کشف تقلب، کشف اقلام و موارد غیر‌عادی و تحلیل ریسک است. استقبال از بحث دیجیتال در حسابرسی در حدی است که یکی از موسسات بزرگ چشم‌انداز خود را «پیشتاز در اعتمادسازی برای جامعه دیجیتال» معرفی کرده است. حیطه دیگر مورد استفاده از فناوری در دنیا بحث حسابرسی بر مبنای «مدل ریسک» است که در این مدل حسابرس با ارزیابی ریسک‌های ذاتی بنگاه، ریسک‌های کنترلی و تحلیلی، میزان ریسک‌های عدم‌کشف موارد پس از انجام حسابرسی را مشخص می‌کند. در این مدل حسابرسان برنامه‌ریزی حسابرسی را براساس نتایج ارزیابی ریسک‌ها، انجام و در نتیجه ریسک‌های انجام کار حسابرسی ناشی از عدم‌کشف تحریف در صورت‌های مالی را به حداقل می‌رسانند. در ارزیابی‌هایی که از حرفه حسابرسی بر مبنای مدل‌های ارزیابی محیط دور و خارج PESTEL، (مشتمل بر ارزیابی محیط‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی فرهنگی، فناوری، زیست‌محیطی و قانونی)، بررسی شرایط رقابتی محیط نزدیک پنج نیروی پورتر (PORTER ۵ forces) (مشتمل بر تهدید ورودهای جدید، جایگزین محصول، قدرت چانه‌زنی مشتریان، قدرت چانه‌زنی مشتریان و رقابت درون حرفه) و مدل ارزیابی شرایط محیط بیرونی و درونی (SWOT) مشتمل بر ارزیابی تهدیدها، فرصت‌ها، قوت و ضعف‌ها انجام شد، نتایج نشان داد که در حیطه استفاده از فناوری روز فاصله معناداری با دنیای پیشرفته در حرفه حسابرسی پیدا کرده‌ایم و به‌دلیل ناتوانی موسسات در سرمایه‌گذاری جهت اخذ فناوری روز، ارتباط نامناسب با مراکز علمی و حرفه‌ای داخلی و بین‌المللی، محدودیت‌ها در انتقال فناوری روز و متاسفانه در موارد عدم‌احساس نیاز همکاران حرفه‌ای با اشکالات جدی در دستیابی به فناوری روز مواجه هستیم که نمونه‌های بارز آنها استفاده از IT در حسابرسی و استفاده از مدل حسابرسی مبتنی بر ریسک و عدم‌توان در ارائه خدمات حرفه‌ای متنوع است.
این امر می‌تواند به‌دلیل عدم‌رفع نیازهای کسب‌و‌کار، زمینه حضور موسسات بین‌المللی را در بازار کشور فراهم کند. طبق بررسی ریسک‌های پیش‌روی بنگاه‌ها، ریسک‌های مربوط به امنیت سایبری، دیجیتال‌سازی، امنیت و حفاظت داده‌ها و نوآوری ۳۵ درصد از مجموعه ریسک‌های شناخته شده بنگاه‌ها را تشکیل می‌دهد. از طرف دیگر رایج شدن مدل‌های «تعالی سازمانی» مانند EFQM و توجه به «ارزش‌افزایی برای مشتریان»، «خلق آینده پایدار»، «توسعه قابلیت‌های سازمانی»، «به خدمت گرفتن خلاقیت و نوآوری»، «رهبری با دوراندیشی، الهام‌بخشی و درستی»، «مدیریت با چابکی»، «موفقیت از طریق استعداد کارکنان» و «پایدارسازی نتایج برجسته» هر کدام موجب تحولات جدی در کسب‌و‌کارها و ایجاد زمینه‌های کار جدید برای حسابرسان حرفه‌ای شده است و بر همین اساس موسسات حسابرسی بین‌المللی سرفصل‌های خدمات جدید مانند «سرمایه‌های انسانی»، «فناوری‌های نوظهور»، «گسترش بنگاه»، «راهبردهای رشد»، «هوشمندی خطر»، «پایداری»، «مدیریت ریسک و راهبری شرکت»، «تغییر شکل ارائه خدمات»، «حکمرانی شرکتی»، «استعداد (نخبه)یابی» را در دستور کار خود قرار داده و همان‌طور که مطرح شد بخش عمده درآمد این موسسات نیز از ارائه این‌گونه خدمات تامین می‌شود. قطعا برای رسیدن به اهداف بزرگ، برنامه‌ریزی و تامین زیرساخت‌ها از اولویت برخوردار است، «برنامه‌ریزی استراتژیک بسترسازی فرهنگی، اجتماعی»، «توجیه مدیران»، «آموزش‌های کاربران»، «ارتباط منسجم بین‌المللی»، «تخصیص منابع»، «تقویت منابع انسانی»، «تسهیلات اجتماعی» و... از جمله این زیرساخت‌ها هستند. در دنیای امروز برخلاف روش‌های سنتی هفت کلید مدیریت موفق موسسات حسابرسی را «راهبری و مدیریت»، «روش‌های فناوری»، «برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری»، «توسعه بازاریابی»، «رضایت مشتریان و ذی‌نفعان»، «فراهم کردن محیط مناسب کاری»، «تمرکز بر سازمان یادگیرنده و اجرای استراتژی مدیریت عملکرد در سطح عالی» می‌دانند. در هر حال دولت، جامعه حسابداران رسمی، سازمان حسابرسی، بورس و کلیه نهادهای ذی‌ربط وظیفه دارند زمینه تجهیز جامعه حرفه‌ای را به فناوری روز و رفع عقب‌ماندگی تکنولوژیک فراهم کرده تا شاهد رشد و توسعه حرفه‌ای موسسات حسابرسی در کشور باشیم. ارتباط با مراجع علمی داخلی و بین‌المللی و جلب مشارکت افراد نوآور و خلاق در جهت توجه به نیاز ذی‌نفعان حرفه حسابرسی می‌تواند در این زمینه کارساز باشد.
