انعطاف‌پذیری در سیاست‌های اروپا
بعد از اینکه ایران گام سوم کاهش تعهدات هسته‌ای خود را در نیمه شهریور انجام داد به نقل از گاردین گزارش شد که سه قدرت اصلی اروپایی حاضر در برجام به ایران پیغام داده‌اند که اگر گام بعدی کاهش تعهدات هسته‌ای ایران «معنادار» و «جدی» باشد، آنها از برجام خارج خواهند شد. این خبر توسط مقامات کشورهای اروپایی و حتی ایران تکذیب نشد، اما ایران گام چهارم را نیز عملی کرد، ولی کشورهایی اروپایی از برجام خارج نشدند.
واقعیت این است که مقامات سه کشور اروپایی گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران را بسیار مهم ارزیابی کردند و مواضع کلامی آنها حاکی از این است که آنها به اندازه کافی اقدام ایران را معنادار و جدی ارزیابی کرده‌اند. رئیس‌جمهور فرانسه اقدام ایران را «تغییر عمیق» در مواضع ایران نامید و مدعی شد که این اولین بار است که ایران اقدامی انجام می‌دهد که به صراحت نشان از قصد این کشور برای خروج از برجام دارد. وزیر خارجه بریتانیا اقدام ایران را تهدیدی برای امنیت ملی کشور خود معرفی کرد. علاوه بر این کشورهای اروپایی با حضور در نشست فوق‌العاده آژانس در ۱۶ آبان ماه نگرانی خود را از اقدامات ایران اعلام کردند. بر این مبنا باید گفت که شواهد و مدارک حاکی از این است که گام چهارم کاهش تعهدات هسته‌ای ایران برای کشورهای اروپایی بسیار مهم و جدی بوده است اما آنها برخلاف تهدید اولیه از برجام خارج نشدند.
در تحولی دیگر پس از اینکه ایران گام پنجم و پایانی خود را انجام داد، سه کشور اروپایی از توسل به مکانیزم ماشه سخن گفتند که بعد از دو ماه می‌توانست منجر به بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران شود. هرچند کشورهایی اروپایی و ریاست سیاست خارجی اتحادیه اروپا اعلام کردند که توسل به مکانیزم ماشه الزاما به معنی بازگشت تحریم‌ها نیست. در این میان اخباری هم منتشر شد که بعد از برداشته شدن گام پنجم توسط ایران، ایالات‌‌متحده اروپا را تهدید کرده که اگر به مکانیزم ماشه علیه ایران متوسل نشوند، آمریکا تعرفه واردات خودرو از اروپا را تا ۲۵ درصد افزایش می‌دهد. خروجی اقدامات ایران، مواضع اعلامی پیشین اروپا و تهدید به تحریم اروپا توسط آمریکا این نکته را به ذهن می‌رساند که اروپا چاره‌ای جز توسل به مکانیزم ماشه ندارد. اما یک هفته پس از طرح فعال شدن مکانیزم ماشه، جوزپ بورل مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با انتشار بیانیه‌ای، مهلت سازوکار ماشه برای ایران را تمدید کرد و مدعی شد به دلیل پیچیدگی مسائل وقت بیشتری نیاز است.
حال سوال اساسی این است که چرا کشورهای اروپایی برخلاف آنچه پیش‌تر تهدید کرده بودند، در عمل اقدامی انجام ندادند. پاسخ به این سوال با دلایل زیر می‌تواند قابل توجه باشد:
سیاست اطمینان‌دهی ایران: مقامات عالی کشور مانند رئیس‌جمهور همزمان با گام‌های پنج‌گانه، تلاش کرده‌اند که چند اطمینان مهم به دیگر دولت‌ها بدهند که این اطمینان‌دهی سبب احتیاط در مواضع کشورهای اروپایی شد. اطمینان‌دهی مقامات ایران شامل این موارد بود؛ جمهوری اسلامی ایران همچنان مایل به حفظ برجام است؛ کاهش تعهدات هسته‌ای ایران کاملا برگشت‌پذیر است؛ کاهش تعهدات هسته‌ای ایران زیر نظر کارشناسان و بازرسان آژانس انجام می‌گیرد. روشن است که اروپا از کاهش تعهدات ایران که زیر نظر آژانس باشد هرچند راضی نیست، اما استقبال می‌کند و به برگشت ایران به برجام امیدوار است. بیشترین مزیت برجام برای اروپا این است که فعالیت‌های ایران زیر نظر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که سبب شده آنها از کم و کیف فعالیت‌های هسته‌ای ایران اطلاع داشته باشند. در صورت فروپاشی برجام و اخراج کارشناسان آژانس توسط ایران نه تنها دسترسی به فعالیت‌های هسته‌ای ایران دشوار می‌شود، بلکه حتی ممکن است ایران و غرب را به سمت تنش و تقابل نظامی سوق دهد.
امید کشورهای اروپایی به مذاکره ایران و آمریکا: کشورهای اروپایی و به‌ویژه فرانسه مشوق گفت‌وگوی بین ایران و آمریکا هستند. از طرفی، کشورهای اروپایی به خوبی می‌دانند که خروج آنها از برجام در واکنش به اقدامات ایران، صرفا سبب بسته شدن روزنه مذاکره بین ایران و غرب می‌شود.
نگرانی اروپا از تشدید تنش: با تشدید تنش‌ها در روابط جمهوری اسلامی ایران و آمریکا در ماه‌های اخیر، نگرانی از وقوع برخوردی نظامی میان دو کشور، افزایش چشمگیری یافته است. کشورهای اروپایی بیش از همه نگران منتهی شدن تنش‌های موجود در منطقه به برخوردی نظامی میان ایران و آمریکا هستند.
عبور نکردن جمهوری اسلامی ایران از خطوط قرمز‌های احتمالی اروپا: به احتمال زیاد کشورهای اروپایی برای خود مشخص کرده‌اند که ایران باید چه اقدامات هسته‌ای انجام دهد که کشورهای اروپایی ناگزیر به خروج از برجام شوند. به عبارت دیگر آنها درباره کاهش تعهدات هسته‌ای ایران برای خود خطوط قرمزی تعریف کرده‌اند که اگر ایران آن خطوط را نقض کند، خروج از برجام گزینه نهایی آنها خواهد بود. مواردی مانند عدم همکاری با کارشناسان و بازرسان آژانس، غنی‌سازی اورانیوم بالای ۲۰ درصد، از سرگیری گسترده و روبه جلوی فعالیت‌های هسته‌ای در فردو و... از جمله مواردی می‌تواند باشد که کشورهای اروپایی آن را به مثابه خطوط قرمز خود تعریف کرده‌اند.
تهدیدات جمهوری اسلامی ایران: به دنبال برداشته شدن گام پنجم توسط ایران و طرح مکانیزم ماشه توسط اروپا، مقامات عالی ایران از فروپاشی برجام و خروج از NPT سخن گفتند. رئیس‌جمهور پیش‌تر از طریق نامه به کشورهای اروپایی درباره خروج از NPT هشدار داده بود. وقتی این تهدید به شکل علنی و عمومی توسط وزیر خارجه ایران نیز اعلام شد، برای اروپا روشن شد که ایران در خروج از NPT در صورت فعال شدن مکانیزم ماشه درنگ نخواهد کرد که این مساله در صورت وقوع می‌توانست به معنی تشدید بیشتر تنش‌ها و حتی احتمال وقوع جنگ باشد. در جمع‌‌بندی باید گفت که به‌رغم خویشتن‌داری ایران و اروپا، امروزه برجام هم از طرف ایران به‌خاطر گام‌های پنج‌گانه، هم توسط اتحادیه اروپا به‌خاطر ناتوانی در عمل به تعهدات و هم توسط آمریکا به‌خاطر فشار به ایران و اروپا تحت فشار قرار دارد و سیاست صبر و امید دو طرف ایرانی و اروپایی الزاما تضمین‌کننده دوام آن نیست.
