بن‌بست در شورای حل اختلاف

برای پیش‌بینی افق سازمان تجارت جهانی باید تاریخ این سازمان را که در سال ۱۹۹۵ شکل گرفت و جایگزین توافق‌نامه عمومی تعرفه و تجارت، گات، شد بررسی کرد. هدف از شکل‌گیری سازمان تجارت جهانی، ارائه مقررات و رویه‌های روشن تر در حوزه تجارت جهان بود. این سازمان بر خلاف گات که صرفا به تجارت کالا مربوط بود، به تجارت در حوزه خدمات و دارایی‌های معنوی نیز مربوط می‌شود. همچنین سازمان تجارت جهانی رویه‌هایی برای حل و فصل اختلافات تجاری به وجود آورده و توافق‌نامه‌ها در چارچوب این سازمان قابل به روز رسانی از طریق مذاکره هستند و امکان انعقاد توافق‌نامه‌های جدید وجود دارد.

سازمان تجارت جهانی سیستم چند‌جانبه تجاری را تسهیل می‌کند که در آن عرضه مواد اولیه، کالا و خدمات برای مصرف تضمین می‌شود. به این ترتیب تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان مطمئن هستند که بازارهای خارجی همواره به روی آنها باز هستند. برای تضمین کارآیی سیستم تجاری، سازمان تجارت جهانی تصمیم‌هایی اتخاذ می‌کند و این تصمیم‌ها باید مورد تایید تمامی ۱۶۴ عضو آن باشد. این تصمیم‌ها از سوی مجلس کشورها به تصویب می‌رسد. همچنین هرگونه اختلاف تجاری به نهاد حل و فصل اختلافات ارجاع می‌شود و این نهاد میزان سازگاری سیاست‌های تجاری اعضا را با توافق‌نامه‌ها و تعهدهای موجود می‌سنجد.

اما اکنون که حدود ربع قرن از آغاز به کار سازمان تجارت جهانی می‌گذرد، چالش‌هایی موجودیت و کارآیی این سازمان را تهدید می‌کند. سخنگوی این سازمان اخیرا اعلام کرد تمامی اعضای گروه ۲۰ معتقدند تقویت سازمان تجارت جهانی مهم است. در چند حوزه باید تغییرات صورت گیرد از جمله اینکه چطور سازمان تجارت جهانی تعیین کند، یک کشور در حال توسعه است یا توسعه یافته و چطور کشور‌ها تصمیم بگیرند از معافیت مبتنی بر امنیت ملی خود استفاده کنند. برای مثال چین با آنکه دومین اقتصاد بزرگ جهان است و در بسیاری از حوزه‌ها پیشرفته محسوب می‌شود، خود را در حال توسعه توصیف کرده و آمریکا با این وضعیت مخالف است. زیرا در حال توسعه بودن به چین امتیازهایی می‌دهد که آمریکا از آن بی بهره است و طبیعی است که تنش‌ها و اختلافاتی پدید می‌آید.

سیستم حل اختلافات تجاری نیز نقایصی دارد. نهاد تصمیم‌گیرنده در حوزه اختلافات تجاری هفت عضو داشت، اما اکنون این نهاد تنها سه عضو دارد، زیرا دوره خدمت چهار عضو پایان یافته، اما انتصاب جایگزین با مخالفت آمریکا مواجه شده است. آمریکا معتقد است منافعش تامین نشده است. دسامبر سال جاری میلادی دوره خدمت دو عضو دیگر این نهاد پایان می‌یابد و اگر بن بست کنونی رفع نشود، این نهاد توانایی ادامه فعالیت ندارد از سوی دیگر کشورهای مختلف در ماه‌های اخیر بسیار بیش از قبل بر واردات کالاهای خارجی محدودیت اعمال کرده‌اند.

مشاهده می‌شود که کشورها به راحتی قوانین سازمان تجارت جهانی را نقض می‌کنند و این سازمان توانایی مقابله فوری با این رویه‌ها را ندارد. البته نمی‌توان گفت کارآیی این سازمان از میان رفته است، زیرا در یک سال اخیر اقدامات مثبت و متعدد برای تسهیل تجارت جهانی انجام شده است. مسلم است که مقررات کنونی سازمان تجارت جهانی نقاط ضعف بسیار زیاد دارد و ضروری است در سیاست‌ها و مقررات تغییرات فراگیر رخ دهد، در غیر این صورت این سازمان به سرعت تاثیرگذاری خود را از دست خواهد داد. بدون تردید در آینده تعداد بیشتری از کشورها اقداماتی علیه سیاست‌های تجاری دیگر کشورها انجام خواهند داد و مقررات سازمان تجارت جهانی نادیده گرفته خواهد شد. این یک خطر واقعی برای این سازمان در دورانی است که آمریکا مقررات آن را زیرپاگذاشته و دیگر کشورها نسبت به اقدامات آمریکا واکنش نشان داده‌اند.