تهدید امنیت غذایی

دکتر فاطمه پاسبان عضو هیات علمی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی و اقتصاد کشاورزی استفاده بی‌رویه از آب در سراسر جهان در حال افزایش است به‌طوری که بیش از دو برابر نرخ افزایش جمعیت در قرن گذشته، افزایش مصرف آب بوده که باعث شده در حال حاضر بخشی از مناطق جهان به حد مجاز استفاده از آب برسند و برخی از آن عبور کرده‌اند. به‌طور کلی رشد جمعیت و توسعه اقتصادی، فشار بی‌سابقه‌ای را بر منابع آب تجدید‌پذیر که محدود است، به ویژه مناطق خشک وارد کرده است. تا سال ۲۰۲۵، انتظار می‌رود ۱۸۰۰ میلیون نفر جمعیت جهان در کشورها یا مناطق با کمبود آب مطلق (کمتر از ۵۰۰ متر مکعب سرانه در سال) زندگی کنند و دوسوم جمعیت جهان تحت شرایط تنش آبی (بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متر مکعب سرانه در سال) به سر ببرند. وضعیت موجود آبی تشدید خواهد شد، به این دلیل که مناطق شهری به سرعت در حال افزایش بوده و فشارهای سنگینی بر منابع آبی مناطق مجاور خود وارد می‌کنند. انتظار می‌رود در آینده تغییرات آب و هوایی و اقلیم و تقاضا برای انرژی زیستی موجب تقویت روابط پیچیده بین توسعه جهانی و تقاضای آب شود.

در این میان بخش کشاورزی به‌عنوان یکی از بخش‌های تقاضا‌کننده آب، می‌تواند در مساله کمبود آب به‌عنوان بازیگر وارد عمل شده و به تعادل بین عرضه و تقاضا کمک کند. بر اساس آمار ارائه شده از سوی فائو بخش کشاورزی به‌طور میانگین حدود ۷۰ درصد آب مصرفی جهان را به خود اختصاص داده که این رقم برای کشورهای مختلف متفاوت است، به‌طوری که هند ۹۱ درصد، برزیل ۶۰ درصد، مصر ۸۶ درصد و چین ۶/ ۶۴ درصد سهم آب مصرفی را دارا هستند. به‌طور کلی آمار نشان می‌دهد بخش کشاورزی در همه کشورهای جهان، سهم بیشتری در مصرف آب دارد.اما آنچه در سیاست‌گذاری و تدوین راهبردهای مواجهه با مساله آب و کمبود آن در کشورهای جهان بر آن تاکید می‌شود مصرف بهینه و افزایش کارآیی و بهره‌وری آب در همه بخش‌های اقتصادی و از جمله بخش کشاورزی است. شناخت وضعیت موجود و علل اصلی ایجاد‌کننده وضعیت «کمبود آب» گام اصلی برای مدیریت هوشمندانه و مدبرانه «آب» است. این نکته هم قابل ذکر است که بخش کشاورزی تامین‌کننده غذای مردم و امنیت غذایی است که توجه ناکافی به کمبود آب و خشکسالی می‌تواند حیات ملتی را به خطر بیندازد. در این میان عواملی که باعث کمبود آب می‌شود از جمله تغییرات اقلیم می‌تواند بر امنیت غذایی اثرگذار باشد.

تکرار و شدت حوادث شدید جوی و خشکسالی‌ها، افزایش سطح آب دریاها و افزایش بی‌نظمی‌های الگوهای فصلی بارش، تاثیرات آنی بر تولید غذا خواهد داشت. در تحقیقی که هایلی و دیگران(۲۰۱۶) انجام داده‌اند پیش‌بینی کرده‌اند که با گرم شدن هوا و تغییر در الگوی بارش، احتمال کاهش غذای جهانی به میزان ۱۰ درصد در سال ۲۰۳۰ میلادی و بیشتر از ۲۰ درصد در سال ۲۰۵۰ میلادی وجود دارد. از طرف دیگر پیش‌بینی می‌شود به دلیل افزایش حرارت و تغییر در الگوی بارش، قیمت غذا در جهان بین ۳ تا ۸۴ درصد در سال ۲۰۵۰ میلادی افزایش یابد. پیش‌بینی‌های صورت گرفته تهدیدات امنیت غذایی را به تصویر کشانده و برای مدیریت بحران‌های پیش‌بینی شده راهکارهایی تدوین و پیاده‌سازی شده است. تجارب کشورهای مختلف حاکی از آن است که در زمینه مصرف بهینه و افزایش کارآیی و بهره‌وری آب، سرمایه‌گذاری‌های دولتی و خصوصی مختلفی صورت گرفته است که از آن جمله می‌توان به روش‌های نوین آبیاری و ورود فناوری در بخش مصرف آب اشاره کرد. اما همه تلاش‌ها معطوف به «مصرف» آب در بخش کشاورزی نشده است بلکه به‌صورت سیستمی به موضوعات مختلفی که به افزایش تولید غذا و کاهش استفاده از آب برای تولید بیشتر غذا برای جمعیت در حال رشد می‌انجامد، توجه خاصی شده است؛ موضوعاتی از قبیل افزایش عملکرد در واحد سطح، کنترل و کاهش ضایعات(در تولید، توزیع و مصرف به عبارتی زنجیره عرضه)، فناوری و شیوه‌های جدید تولید برای مقابله با کم‌آبی، بذرهای مقاوم در برابر کم‌آبی و تغییر الگوی مصرف.

 در ایران نیز در بخش کشاورزی به منظور مصرف بهینه و افزایش کارآیی و بهره‌وری آب اقدامات گوناگونی انجام شده و در حال انجام است که از آن جمله می‌توان به سرمایه‌گذاری‌های عظیم دولتی درخصوص طرح‌های آبیاری نوین کشاورزی و تجهیز اراضی کشاورزی به سامانه‌های آبیاری نوین در استان‌های مختلف، اختصاص اعتبارات برای صرفه‌جویی و کاهش مصرف آب کشاورزی و سازگاری با کم‌آبی و خشکسالی اشاره کرد. به گفته معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی سالانه تجهیزات مورد نیاز به‌منظور حدود ۵۰۰ هزار هکتار اجرای سامانه آبیاری تحت فشار در کشور تولید می‌شود. علاوه بر این به منظور کارآیی در بخش بهره‌برداری، وزارت جهاد کشاورزی درصدد است با بهره‌گیری از سیاست‌ها، قوانین و مقررات، آیین‌نامه‌ها و با حسب مشارکت و مدیریت مشارکتی، واگذاری مدیریت بهره‌برداری و نگهداری به تشکل‌ها و انجمن‌ها واگذار شود. در کنار آن، فعالیت‌های ترویجی و برگزاری کارگاه‌های آموزشی از قبیل معرفی سامانه‌های آبیاری، طریقه آبیاری، اندازه‌گیری مصرف آب در گیاهان مختلف و تهیه نشریات ترویجی از جمله اقدامات انجام شده در این زمینه است. در کنار فعالیت‌های ذکر شد، ضروری است برای کاهش فشار بر منابع، موضوع کاهش ضایعات و افزایش عملکرد در واحد سطح به همراه تغییر الگوی مصرف (جایگزینی محصولات دیگر به جای محصولات آب‌بر)، تحقیق، ترویج و آموزش یافته‌های تحقیقاتی هم مد نظر قرار گیرد.

با وجود فعالیت‌های انجام شده هنوز مساله «کمبود آب» و مدیریت «آب» در کشور با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو است. مدیریت مناسب آب نیازمند عزم ملی و مشارکت مردم، دولت و حاکمیت کشور است که در صورت حکمرانی خوب، بتوان از گسترش و ایجاد هزینه‌های بیشتر برای کشور جلوگیری کرد و هزینه دیگری بر کشور تحمیل نکرد. می‌توان با عقلانیت و تدبیر و به‌کارگیری نظرات کارشناسان و اختصاص بودجه‌های مناسب برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های مناسب طرف تقاضا و هم عرضه آب، مدیریت بهینه آب را عملی کرد. مدیریتی که در آن به مصرف بهینه و افزایش کارآیی و بهره‌روی آب در همه بخش‌های اقتصادی توجه داشته و به هدررفت و ذخیره‌سازی آب در بخش عرضه آب نیز توجه داشته باشد.