تصمیم بزرگ در دقایق آخر

مهسا روحی بوستون گلوب پس از آنکه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، از تایید پایبندی ایران به توافق اقدام مشترک اجتناب کرد، کارشناسان سیاسی بر نتایج این اقدام آمریکا تمرکز کردند. برخی از این کارشناسان معتقدند توافق اقدام‌مشترک به پایان خود نزدیک شده است. در واقع اگر دولت آمریکا اقداماتی انجام دهد که سبب انزوای این کشور شود، دیگر طرف‌های امضا‌کننده توافق به احتمال زیاد تصمیم خواهند گرفت با تلاش بیشتر جای خالی آمریکا را پر کرده و همزمان با کنترل خسارت‌های احتمالی، شرایط توافق را حفظ کنند.نکته مثبت این است که ایران و طرف‌های توافق اقدام مشترک، با پایبندی به آن می‌توانند به همکاری‌های خود ادامه دهند و برنامه را هرچند به کندی، پیش برند. حتی احتمال افزایش سطح همکاری‌ها در آینده وجود دارد. در حالی‌که کنگره به روز سه‌شنبه، دوازدهم ماه جاری میلادی یعنی مهلت ارائه طرح جدید درباره توافق هسته‌ای ایران نزدیک شده است، درک جوانب مختلف تصمیم‌هایی که در قبال این برنامه اتخاذ خواهد شد، اهمیت بالایی دارد و می‌تواند راه را برای باقی‌ماندن آمریکا در آن هموار کند.

در داخل ایران تصمیم ترامپ درباره اعلام عدم پایبندی ایران به برنامه هسته‌ای سبب افزایش حمایت‌ها از رئیس‌جمهوری ایران و وزیرخارجه آن از سوی مخالفان سیاسی داخلی شده است. نیروهای تندرو در ایران، قبلا نگران این موضوع بودند که توافق هسته‌ای سبب برقراری ارتباط و دوستی با آمریکا شود، عاملی که می‌تواند جایگاه سیاسی آنها را تضعیف کند. در حال‌حاضر ترامپ دقیقا همانطور رفتار می‌کند که مخالفان برنامه هسته‌ای در ایران می‌خواهند. در واقع اقدام ترامپ غیرقابل اعتماد بودن آمریکا و سیاست‌های خصمانه این کشور در قبال ایران را اثبات می‌کند و ریسک نزدیک شدن به آمریکا کاهش یافته است.اقدام ترامپ همچنین سبب رضایت نیروهای تندرو در آمریکا و اسرائیل شده است. دوستی آمریکا با ایران از گذشته‌های دور همواره یک عامل هراس‌آور برای مقامات اسرائیل و نمایندگان جمهوری‌خواه کنگره بوده است. اجتناب از تایید پایبندی ایران به توافق هسته‌ای، به شکل بالقوه موجب رضایت مخالفان توافق هسته‌ای می‌شود و ممکن است از تلاش‌های آنها برای از بین بردن آن بکاهد، زیرا جناح‌های یاد شده به این نتیجه می‌رسند که آنچه رخ داده، حداکثر چیزی است که می‌توانسته حاصل شود. برای مثال تحریم‌های غیرهسته‌ای نظیر آنچه در ۲۶ اکتبر به تصویب مجلس نمایندگان آمریکا رسید، به تندروها اجازه می‌دهد اعلام پیروزی کرده و علیه ایران اقدام کنند، بدون آنکه آینده توافق هسته‌ای به‌خطر بیفتد.

با توجه به موضع‌گیری‌های ترامپ علیه توافق هسته‌ای مشخص است که در آمریکا تمایل زیادی به ورود به مذاکره‌ای که شامل امتیازدهی بیشتر در ازای اعمال محدودیت‌های بیشتر علیه برنامه هسته‌ای ایران باشد، وجود ندارد. از دید ایران سخنرانی ترامپ در روز ۱۳ اکتبر، امکان توافق‌های بیشتر بر مبنای توافق هسته‌ای را از میان برده است. در ایران ظرفیت سیاسی برای مذاکره مجدد بر سر توافقی به بزرگی توافق هسته‌ای و دوستی آشکار با آمریکا وجود ندارد.در سناریویی که ضمن آن، طرف‌های توافق هسته‌ای بر تلاش‌های خود برای حفظ آن بیفزایند، کنار گذاشته شدن آمریکا می‌تواند از این توافق در برابر مخالفان بزرگ آن محافظت کند. صدور بیانیه‌ای عمومی در حمایت از توافق هسته‌ای از سوی مقامات اروپایی مفید است، اما برای آنکه ایران به مفاد توافق هسته‌ای پایبند بماند، صدور بیانیه به تنهایی کافی نیست. آمریکایی‌ها و اروپایی‌هایی که طرفدار توافق هسته‌ای هستند، در کنار چین و روسیه باید بر تلاش‌های دیپلماتیک خود با هدف حفظ این توافق بیفزایند تا تضمین شود که ایران از این توافق سود وعده داده‌شده را کسب می‌کند. همچنین طرف‌های توافق هسته‌ای می‌توانند بر مبنای این توافق به تلاش‌های خود برای انجام مذاکرات بر سر موضوعات غیرهسته‌ای نظیر نگرانی‌های امنیتی منطقه‌ای بیفزایند.

تحقق این نوع همکاری تاثیراتی بسیار فراگیرتر از صرفا یک توافق هسته‌ای خواهد داشت. گسترش اعتماد سبب غیرهسته‌ای ماندن ایران، درک مشترک و همکاری‌های گسترده‌تر سیاسی و اقتصادی خواهد شد. در حقیقت هرچه ایران با جامعه بین‌المللی تعامل و همکاری بیشتری داشته باشد، احتمال شکل‌گیری کانال‌های دیپلماتیک و تحقق توافق‌های گسترده‌تر بیشتر خواهد بود.نکته مهم این است که اجتناب از تایید پایبندی ایران به توافق هسته‌ای از سوی ترامپ، ایران را از فشارها و محدودیت‌هایی که نیروهای تندرو داخلی اعمال می‌کنند رها کرده و به دولت روحانی توان بالاتری برای پیشبرد مذاکرات تجاری با اروپا و جهان خواهد داد.در نهایت باید به این نکته اشاره شود که اقدام ماه اکتبر ترامپ به معنای مرگ توافق هسته‌ای نیست. در واقع اقدام رئیس‌جمهوری آمریکا می‌تواند توافق یادشده را تقویت کند. می‌‌توان وضعیت را به گونه‌ای مدیریت کرد تا اجرای آن تضمین شود و موضع ایران در مذاکرات بین‌المللی تقویت گردد. اگر در دوره‌های بعدی مذاکره با ایران، آمریکا نقش کمرنگ‌تری داشته باشد طرف‌های دیگر می‌توانند با تعهد بالاتر به مذاکره پرداخته و طرح‌ها و برنامه‌های عملی مناسب‌تر ارائه کنند.

ترامپ در سخنرانی ماه اکتبر خود تهدید کرد اگر کنگره طرحی برای تغییر برخی بندهای توافق هسته‌ای با ایران ارائه نکند، آمریکا از این توافق خارج خواهد شد. یک ماه بعد، تلاش‌هایی که به رهبری جمهوری‌خواهان کنگره برای تامین خواسته ترامپ انجام شده بود، متوقف شد. زیرا طرح‌های پیشنهادشده مورد حمایت هر دو حزب دموکرات و جمهوری‌خواه قرار نگرفته است. موضع آمریکا در قبال توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ مبهم است.در آمریکا بر سر نحوه برخورد با این توافق اختلاف‌نظر وجود دارد و نمایندگان کنگره معتقدند نماینده مردم هستند و از رئیس‌جمهوری دستور نمی‌گیرند. این هفته کنگره باید طرح مورد نظر ترامپ را ارائه کند اما مشخص نیست این اقدام انجام خواهد شد یا نه. ماه ژانویه ترامپ باید بار دیگر نظر خود را درباره پایبندی یا عدم‌پایبندی ایران به توافق هسته‌ای اعلام کند. احتمال آنکه موضع آمریکا در قبال این برنامه برای مدتی دیگر مبهم باقی بماند وجود دارد. نقش کشورهای اروپایی، روسیه و چین بسیار مهم است، زیرا اگر آنها نشان‌دهند به توافق هسته‌ای پایبند خواهند ماند، احتمال تغییر رفتار کنگره و دولت آمریکا وجود دارد.