علی رهنما

پژوهشگر اقتصادی در دانشگاه هایدلبرگ آلمان

خدمت اجباری سربازی به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین روش‌های تامین نیروی انسانی موردنیاز برای ارتش کشورها در بسیاری از کشورهای جهان رایج بوده و البته هر کشور با توجه به شرایط ژئوپلیتیک و همچنین توانمندی‌های اقتصادی-نظامی خود شیوه خاص خود در اجرای این برنامه را دارد. در زیر خدمت سربازی را در چند کشور جهان مرور می‌کنیم.

روسیه

سربازی در روسیه به مدت ۱۲ماه برای همه مردان بین ۱۸ تا ۲۷ سال اجباری است. تا سال ۲۰۰۸ این مدت ۱۸ماه بود که بعدا برای افزایش کارآیی و تشویق جوانان تحصیل‌کرده به حضور در خدمت و کاهش فرار از آن، به یک سال کاهش یافت.

هر سال ۱۵۰هزار جوان روسی باید خود را برای خدمت سربازی معرفی کنند؛ اگرچه بیش از نیمی از آنها سعی می‌کنند تا آن را به تاخیر بیندازند(خصوصا با استفاده از معافیت تحصیلی).

مجازات‌های فرار از خدمت سربازی بسته به شرایط و میزان آن، می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

۱) جریمه تا ۳۲۰۰دلار یا دستمزد معادل ۱۸ماه کار

۲) بازداشت از ۳ تا ۶ماه

۳) مجازات زندان تا ۲سال

۴) کار اجباری

همچنین مشاهده ماموران جلب کمیسیون خدمت اجباری، برای دستگیری مردان فراری از خدمت در خیابان، مترو، پارک‌ها و سایر مکان‌های عمومی تعجب‌آور نیست.

مشمولان در صورت داشتن یکی از شرایط زیر از خدمت سربازی معافند:

۱) در صورتی که تشخیص داده شود از نظر جسمی و پزشکی توانایی خدمت ندارند.

۲) اگر قبلا خدمت نظامی یا نوعی دیگر از خدمت غیرنظامی را طی کرده باشد.

۳) اگر پدر یا برادر تنی او در حین انجام خدمت وظیفه، جان خود را از دست داده باشد.

۴) کسانی که مدرک دانشگاهی داشته و همزمان به خاطر انجام جرمی، مشغول گذراندن محکومیت خود باشند.

در صورت داشتن یکی از شرایط زیر، مشمولان می‌توانند خدمت سربازی خود را به تاخیر بیندازند:

۱) در صورتی که به دلایل پزشکی(حداکثر تا یک سال) مناسب خدمت تشخیص داده نشوند.

۲) چنانچه مسوول نگهداری یا سرپرستی یکی از اقوام خود که دچار معلولیت است، باشد.

۳) سرپرست و مسوول برادر یا خواهر زیر سن قانونی خود باشد.

۴) تنها سرپرست فرزند خود باشد.

۵) دو یا بیشتر فرزند داشته باشد.

۶) فرزند معلولی تا سن سه سالگی داشته باشد.

۷) دارای همسر حامله با فرزندی باشد که دوره بارداری‌اش بیش از ۲۵ هفته باشد.

۸) در زمان شمول خدمت وظیفه از سوی نهاد دولتی یا سازمانی به کار گرفته شده باشد که معافیت از خدمت در یک واحد نظامی را فراهم کند.

۹) به‌عنوان منتخب در مجلس دوما یا انجمن‌های شهری انتخاب شود(معافیت برای طول مدت خدمت در جایگاه حضور در نهاد انتخابی اعمال می‌شود).

۱۰) دانش‌آموز مدرسه (زیر ۲۰سال)، هنرجوی مدارس فنی و حرفه‌ای یا دانشجوی تمام وقت دانشگاه باشد(معافیت تنها در طول دوره قانونی تحصیل مطابق سرفصل‌های دانشگاه ارائه خواهد شد).

۱۱) دانشجوی دوره تحصیلات تکمیلی باشد(معافیت تنها در طول دوره قانونی تحصیل مطابق سرفصل‌های دانشگاه ارائه خواهد شد).

۱۲) چنانچه ریاست جمهوری فدراسیون روسیه، دستور داده باشد.

دریافتی سربازان وظیفه در روسیه، بسته به درجه و رسته آنها متفاوت است اما می‌توان گفت مبلغ ناچیزی است و بین رقم ۱۰۰۰روبل(۱۷دلار) تا ۱۸۰۰روبل(۳۰دلار) در ماه متغیر است. سال گذشته و در راستای گذار به نیروهای نظامی کاملا حرفه‌ای(تمام وقت)، قانون جدیدی ابلاغ شد که طی آن مشمولان وظیفه می‌توانند خدمت سربازی یک ساله خود را تبدیل به «سرباز قراردادی» برای مدت دو سال بکنند. پیش از این قانون، مشمولان تنها مجاز بودند پس از طی ۶ ماه از خدمت وظیفه، درخواست قرارداد به‌عنوان کار در ارتش بکنند. حقوق سربازان قراردادی برای دو سال اول خدمت، ۱۷هزار روبل(حدود ۲۲۵دلار) است، اما از سال سوم این رقم دو برابر می‌شود و در طول سال‌های بعد افزایش می‌یابد. همچنین سربازان قراردادی از سایر مزیت‌های کار در نیروهای مسلح مثل خانه سازمانی و تحصیل رایگان در مقطع آموزش عالی بهره‌مند می‌شوند. براساس اعلام رسمی تارنمای وزارت دفاع روسیه، در سال ۲۰۱۵ متوسط حقوق سربازان قراردادی ارتش این کشور، ۶۲هزار روبل(۸۳۰دلار) بوده است. برنامه سرباز قراردادی بیشتر برای جذب فارغ‌التحصیلان تحصیلات تکمیلی دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی به نیروهای مسلح و به کار بردن آنها در بخش‌هایی غیر از آموزش‌های عمومی نظامی طرح‌ریزی شده است.

ترکیه

در ترکیه هم خدمت سربازی برای تمام مردان بین ۲۰تا ۴۱ سال اجباری است. زنان می‌توانند به‌عنوان افسر در ارتش خدمت کنند اما خدمت سربازی ندارند. مردان این کشور در صورت تحصیل در دانشگاه می‌توانند خدمت خود را تا زمان اخذ مدرک دانشگاهی به تاخیر بیندازند. مدت خدمت سربازی با توجه به مقدار تحصیلات مشمول، از ۱۲ماه تا ۶ماه در نوسان است. همچنین آن دسته از شهروندان که در خارج از این کشور، به مدت حداقل سه سال پیاپی مشغول کار بوده باشند، می‌توانند با پرداخت مبلغی پول به ارز خارجی(که مقدار آن ممکن است سال به سال تغییر کند) و گذراندن دوره سه هفته‌ای تعلیمات نظامی، از خدمت سربازی معاف شوند. همچنین در سال ۲۰۱۴ قانونی تصویب شد که به موجب آن مشمولان بالای ۲۷سال می‌توانند با پرداخت مبلغی در حدود ۸۲۰۰دلار خدمت سربازی خود را خریداری کنند.

کره جنوبی

خدمت سربازی در کره جنوبی برای همه مردان بین ۱۸ تا ۳۵ سال اجباری است. از سال ۲۰۱۰ زنان هم می‌توانند برای انجام خدمت وظیفه اقدام کنند ولی اجباری نیست.دو نوع خدمت در نیروهای مسلح پیش‌بینی شده است: خدمت وظیفه فعال و خدمت وظیفه غیرفعال. طول مدت خدمت برای نوع فعال آن (خدمت مستقیم در نیروهای مسلح) بین ۲۱ تا ۲۴ ماه است(بسته به اینکه در کدام واحد سپری شود). در نوع خدمت غیرفعال، نظیر کار کردن در نهادهای عمومی و دولتی، این مدت به ۳۶ ماه می‌رسد. بعد از پایان خدمت سربازی، افراد در لیست ذخیره قرار می‌گیرند و برای مدت ۶ سال، هر سال برای چند روز جهت تمرینات نظامی فراخوانده می‌شوند.

بعد از اینکه یک شهروند کره‌ای به سن ۱۸ سالگی رسید، در سنجش جسمانی شرکت می‌کند تا مشخص شود که تا چه حد آمادگی برای شرکت در خدمت وظیفه را دارد که درجه‌بندی آن مطابق زیر است:

- نمره ۳-۱: عادی [شرکت در خدمت وظیفه فعال]

- نمره ۴: خدمت جایگزین؛ مشمولان ذیل این درجه، باید به ارائه خدمت در بخش‌های غیرنظامی بپردازند.

- نمره ۵: دفاع غیرنظامی در زمان صلح

- نمره ۶: معافیت از خدمت وظیفه در هر دو حالت وظیفه فعال و غیرفعال

- نمره ۷: سنجش دوباره بعد از دو سال

کسانی که نمره ۴ را کسب می‌کنند از خدمت معاف نمی‌شوند و به جای آن باید دو سال در موسسات رفاه عمومی و ادارات دولتی کار کنند. فارغ‌التحصیلان دبیرستان‌های به‌خصوص و همچنین فارغ‌التحصیلان مراکز فنی و حرفه‌ای می‌توانند با اجازه دولت، به جای خدمت نظامی ۳۴ ماه را با توجه رشته و تخصص خود در محل‌های مناسب کار کنند. بعضی مشمولان با نمره یک تا ۳ هم در صورتی که تخصص به‌خصوصی داشته باشند می‌توانند در بخش‌های غیرنظامی خدمت خود را سپری کنند. مثلا، کسانی که مدرک پزشکی داشته باشند مجازند در مراکز درمانی محلی به مدت ۳ سال خدمت خود را به‌عنوان پزشک طی کنند. غیر از پزشکی، فارغ‌التحصیلان حقوق، دامپزشکی و دارنده رتبه‌های برتر در ریاضیات و تکنولوژی در آزمون ملی ورود به دانشگاه نیز از چنین حق انتخابی برخوردارند. همچنین مدال‌آوران المپیک نیز در نمره ۴ درجه‌بندی می‌شوند. حقوق سربازان وظیفه، بسته به رسته و درجه آنها در خدمت بین ۱۳۴ دلار تا ۱۷۸ دلار در ماه است.

جمهوری آذربایجان

در همسایه شمالی ایران، خدمت سربازی برای تمام مردان ۱۸ تا ۳۵ سال اجباری است. مدت دوره سربازی بین ۱۸ ماه تا ۱۲ ماه(برای فارغ‌التحصیلان دانشگاه) تعیین شده و طی دوره سربازی حقوق ناچیزی(حدود ۱۰یورو در ماه) به سربازان پرداخت می‌شود. همچنین برخلاف ترکیه، شرایطی برای خرید سربازی وجود ندارد. به نظر می‌رسد از علل مهم سختگیری برای خدمت سربازی در آذربایجان، وضعیت نیمه جنگی این کشور در مواجهه با همسایه خود، ارمنستان باشد.