کران بالا و پایین درآمدهای نفتی

بانک جهانی (گزارش نفت و گاز2016)

اگرچه ایران یکی از متنوع‌ترین اقتصادها را در میان تولیدکنندگان اوپک دارد، اما اقتصاد ایران به شدت وابسته به نفت و گاز باقی مانده است. ما در این گزارش تمرکز ویژه خود را بر چشم‌انداز کوتاه‌مدت و میان‌مدت رشد درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز ایران، در فضای پس از تحریم می‌گذاریم.

این امر به شدت به دو متغیر زیر وابسته است: سرعت تجهیز سرمایه‌گذاری‌ها برای بازسازی، گسترش و توسعه میدان‌های مختلف نفت و گاز و قیمت نفت. برای در نظر گرفتن این عدم قطعیت، سه سناریو برای رشد درآمدهای نفت وگاز (پایه، حد بالا و حد پایین) در نظر گرفته شده است. در سناریوی پایه، صادرات نفت و فرآورده‌های نفتی می‌تواند از ۲۷/ ۱ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۱۴، به ۳۲/ ۲ میلیون بشکه در روز تا سال ۲۰۱۷ افزایش یافته و در ادامه به ۵۳/ ۲ میلیون بشکه در روز تا سال ۲۰۲۰ برسد که معادل افزایش درآمد به میزان۵/ ۳ میلیارد دلار تا سال ۲۰۱۷ و ۱۹ میلیارد دلار تا سال۲۰۲۰ است.

در مورد گاز، صادرات می‌تواند از ۴ میلیارد متر مکعب در سال۲۰۱۴ به ۳/ ۱۰ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۱۷ و ۱/ ۲۷ میلیارد متر مکعب تا سال ۲۰۲۰ برسد که معادل درآمدهای مازاد ۷۵/ ۰ میلیارد دلاری سال۲۰۱۷ و ۵۱/ ۶ میلیارد دلاری در سال ۲۰۲۰ است. با این حال، دستیابی به درآمدهای حاصل از صادرات نیازمند انجام اصلاحات درخصوص موارد زیر است: افزایش جذابیت قراردادهای نفتی ایران برای شرکت‌های بین‌المللی نفتی، بالا بردن راندمان انتقال، توزیع و مصرف گاز طبیعی، کاهش مشعل‌سوزی و تخلیه گاز به هوا و تقویت مدیریت ثروت نفتی.

مصرف انرژی در ایران تا دهه ۱۹۷۰تقریبا به‌طور کامل مبتنی بر نفت بود. استفاده داخلی از نفت در یک دوره پنج ساله بین ۱۹۷۵ - ۱۹۷۰ دو برابر شد. رشد سریع مصرف انرژی و وابستگی این کشور به نفت نگرانی‌های قابل توجهی را در مورد سیاست‌گذاری برای پایداری صادرات نفت مطرح کرده بود. در نتیجه، در دهه ۱۹۷۰ یک برنامه بسیار بلندپروازانه برای توسعه و توزیع گاز طبیعی طراحی شد و در دهه ۱۹۸۰ به اوج خود رسید. سهم گاز در مصرف انرژی از آن زمان تاکنون از ۱۱ درصد در سال ۱۹۸۰ به ۶۱ درصد در سال ۲۰۱۴ رسیده است. در حال حاضر مصرف نفت عمدتا به بخش حمل و نقل محدود شده است. حتی در این بخش نیز تلاش‌های فراوانی از سوی دولت برای ترویج استفاده از گاز فشرده طبیعی (CNG) در مواردی که از لحاظ فنی امکان‌پذیر بوده، انجام شده است. با این حال، میزان مصرف انرژی در ایران یکی از بیشترین مقادیر در جهان است و این امر نشان می‌دهد فضای زیادی برای تقویت بهره‌وری انرژی در این کشور وجود دارد. مصرف داخلی انرژی محدودیت شدیدی را بر توانایی افزایش صادرات نفت و گاز ایران تحمیل می‌کند. با باز شدن درهای اقتصاد این کشور به روی بازارهای بین‌المللی، هزینه‌ای که استفاده داخلی از نفت و گاز بر ایران تحمیل کرده و موجب از دست رفتن فرصت‌های دیگر می‌شود روشن‌تر و ملموس‌تر شده و نشان می‌دهد عقلانی کردن مصرف انرژی تا چه حد ضروری است

پیش‌بینی می‌کنیم درآمدهای حاصل از صادرات نفت از ۴۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴ به ۶۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰برسد.کران بالا و پایین مقادیر پیش‌بینی شده سال ۲۰۲۰ عبارتند از ۹۲ و ۳۶ میلیارد دلار. به همین ترتیب پیش‌بینی می‌کنیم درآمدهای حاصل از صادرات گاز از ۸/ ۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴ به ۴/ ۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ برسد. حد بالا و حد پایین معادل ۹/ ۱۲ و ۳/ ۶ میلیارد دلار پیش‌بینی شده است.

نکات زیر درخصوص پیش‌بینی درآمد حاصل از صادرات که در بالا ذکر شد اهمیت بسیار دارند:

•قرارداد جدید بالادستی موسوم به قرارداد نفت ایران (IPC) می‌تواند برخی مسائلی را که در قراردادهای بیع متقابل قبلی وجود داشت اصلاح و انگیزه قدرتمندتری را جهت بازگشت شرکت‌های نفتی بین‌المللی به بخش نفت و گاز ایران ارائه کند؛ با این حال، مدیریت این نوع قراردادهای انعطاف پذیرتر، مستلزم تاسیس نهادی قوی و ماهر است.

•چشم‌اندازهای بلندمدت بخش هیدروکربن ایران به تولید گاز بیشتر از تولید نفت متکی است. بر این اساس، هدف از چارچوب استراتژیک جدید دولت این است که توجه‌ها به نفت کمتر شده و درعوض به گاز معطوف شود و همچنین ارزش افزوده فعالیت‌های پایین‌دستی و پتروشیمی افزایش یابد. با این حال، مصرف داخلی گاز بسیار زیاد (رتبه سوم جهان) و دچار ناکارآمدی‌های فراوان است. درک بهتر دستاوردهای بهره‌وری در کنار انتقال، توزیع و مصرف گاز طبیعی می‌تواند باعث تدوین سیاست‌هایی با دستاوردهای قابل توجه در زمینه مصرف داخلی شود که منجر به صادرات گاز و درآمد ناشی از آن شود.

•اگرچه موقعیت ایران به‌عنوان دومین دارنده بزرگ ذخایر گاز در جهان موید این مطلب است که این کشور می‌تواند به یک صادرکننده گاز در مقیاس بزرگ تبدیل شود، ولی هنوز برخی مسائل حل نشده است.

درک بهتر استراتژی تولید، مصرف و صادرات گاز طبیعی ایران به این کشور کمک می‌کند تا به شیوه‌ای کارآمد و پایدار به این وضعیت دست پیدا کند.

•تخلیه و مشعل‌سوزی گاز در ایران زیان اقتصادی قابل توجهی را بر این کشور تحمیل کرده و بر سلامت و محیط زیست جهانی تاثیر سوء جدی می‌گذارد. جمع‌آوری و فرآوری این گاز دستاوردهای قابل توجهی برای این کشور به همراه خواهد داشت.