جایگاه آب در توسعه اقتصادی

محمد داودآبادی

کارشناس ارشد شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور

روستاها نخستین اجتماعات بشر پس از دوران غارنشینی بوده‌اند. باستان‌شناسان، قدیمی‌ترین روستاهای جهان را با قدمتی بیش از ۱۰ هزار سال به روستاهای «جارمو» و «تپه سربین» در عراق و ایران منتسب می‌دانند. برخلاف اذهان عمومی روستاها نقش پررنگی در توسعه کشورها دارند. منطبق بر کنفرانس جهانی اصلاحات ارضی و توسعه روستایی (۱۹۷۹) هدف عمده توسعه روستایی، نابودی فقر، گرسنگی و سوء تغذیه در بستر اهداف کاهش فقر، تامین حداقل خدمات عمومی، توسعه فرصت‌های شغلی، بهبود درآمد و بهره‌وری، افزایش تولیدات کشاورزی، خوداتکایی تامین امنیت غذایی و انتقال منابع عمومی به مناطق روستایی تعریف شده است.

همچنین بانک جهانی در بیانیه‌ای در سال ۱۹۷۵ اعلام داشته که توسعه روستایی، راهبردی برای بهبود زندگی اقتصادی و اجتماعی روستاییان است و اعلام می‌دارد طی ۳۰ تا۵۰ سال آینده چالش‌های اصلی توسعه برای تغییر ساختار روستایی از بین بردن فقر و تقویت روابط بین شهرو روستا، افزایش تولید کشاورزی و مدیریت پایدار منابع به ویژه آب و زمین برای تغذیه جمعیت در حال رشد، کنترل تبدیل شدید اراضی و ایجاد فرصت‌های اقتصادی خارج از بخش کشاورزی خواهد بود.در کشور ما مطابق اصل سوم قانون اساسی کشور پایه‌گذا‌ری اقتصاد صحیح و عادلانه مطابق ضوابط اسلامی با هدف ایجاد رفاه و رفع فقر و محرومیت‌زدایی از هدف‌های آرمانی کشور تعیین شده است. خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب، موضوع توسعه روستایی کشور به‌عنوان یکی از محورهای کلان فقرزدایی، عدالت اجتماعی و توسعه کشاورزی مطرح بوده و در این چارچوب فکری، تلاش‌های زیادی برای بهبود و ارتقای سطح زندگی روستاییان صورت پذیرفته و تا حدودی چهره روستاهای کشور را از مناطق عقب مانده و فاقد امکانات به مناطقی برخوردار از انشعابات آب آشامیدنی، گاز، برق، جاده، تلفن، خدمات پایه‌ای و... بدل ساخته است.

پیامد این پدیده‌ نامیمون، توسعه‌ حاشیه‌نشینی در اطراف شهرها و گسترش ناهنجاری‌های اجتماعی است که در نهایت سلامت جوامع را تهدید خواهد کرد. برای رفع قسمتی از این چالش ایجاد شده، یکپارچه‌سازی مدیریت خدمات زیربنایی به منظور ایجاد تعادل در توزیع امکانات و بهره‌گیری از نیروهای کارآمد در توسعه روستایی، راه حلی پسندیده به نظر می‌رسد و تاسیس شرکت‌های آب و فاضلاب روستایی می‌تواند بخش زیادی از این تعادل و توزیع امکانات را برآورده سازد.

زمین، خاک و اکوسیستم سه منبع اساسی هستند که در توسعه روستایی نقش بسیار مهمی دارند و از این رو برنامه‌ریزی توسعه روستایی باید بر پایه طبیعت با تاکید بر زمین، آب، منابع بیولوژیکی و انرژی تجدیدشونده باشد. در این خصوص، نقش آب در توسعه از جنبه‌های زیر حائز اهمیت است:

۱. آب به‌عنوان یک نهاده‌ تولید، نقش مهمی در تولید محصولات (کشاورزی، پتروشیمی، فولاد و...) دارد و دسترسی آسان به منابع آبی می‌تواند هزینه‌های تولید را به مقدار زیادی کاهش دهد.

۲. وجود منابع آبی پایدار سبب افزایش تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی شده، به‌طوری که مازاد تولیدات کشاورزی سبب انباشت سرمایه ملی می‌شود. مطابق مطالعات انجام شده در سال ۱۳۹۲ ارزش افزوده بخش تولید اقتصادی محصولات کشاورزی ۱۲۴۷ هزار میلیارد ریال بوده است. بالطبع با توجه به موقعیت جغرافیایی کشور که بیشتر مساحت آن در مناطق خشک و نیمه‌خشک واقع شده و محدودیت منابع آبی از سویی دیگر، با مدیریت بهینه منابع می‌تواند ارزش افزوده محصولات کشاورزی روستایی را در راستای خودکفایی کشور بیشتر کند.

۳. توسعه مراکز جمعیت روستایی مستلزم وجود منابع آبی است، در حالی که در بسیاری از کشورها، توسعه‌ روستاها نقش بسزایی در رشد و توسعه‌ کشور دارد. مطابق گزارش‌های سازمان ملل متحد در کشورهای در حال توسعه حدود ۵۴ درصد جمعیت آنها در روستاها ساکن هستند که سرمایه‌گذاری در بخش اقتصادی روستایی می‌تواند نقش پررنگی در توسعه آنها داشته باشد. توسعه روستایی و کشاورزی به مثابه توسعه ملی است.

۴. شیوع بسیاری از بیماری‌هایی که از طریق آب آلوده انجام می‌شود تاثیر منفی بر رشد دارد و آسیب‌های اجتماعی و مالی بسیاری به‌بار می‌آورد. آمارهای ارزیابی مشترک سازمان ملل متحد و سازمان بهداشت جهانی درخصوص سطح بهداشت و دسترسی به آب در تمام قاره‌ها، نشان می‌دهد که بیماری اسهال دومین عامل بیماری جهانی حتی بیشتر از ایدز جهان را تهدید می‌کند. گزارش فوق نشان می‌دهد که هر ساله بیش از ۵/ ۱ میلیون کودک در سراسر دنیا بر اثر مبتلا به بیماری اسهال خونی از بین می‌روند. هزینه‌های مراقبت، بیمارستانی و دارویی بیماری‌هایی که منشأ آنها آب است در کشورهای کم درآمد بسیار حائز اهمیت است. بار مالی و اقتصادی بیماری‌های ناشی از آب از طریق شاخص دایلی «سال‌هایی از عمر که به ناتوانی می‌گذرد» قابل اندازه‌گیری است. تامین آب شرب بهداشتی (شاخص بهره‌برداری آب) از جمله شاخص‌های اصلی توسعه‌ پایدار بر اساس اصول و معیارهای پذیرفته شده‌ جهانی است. افزایش تامین و توزیع آب با کیفیت منجر به ارتقای رفاه نسبی و در نهایت توسعه‌ پایدار با رویکرد عدالت اجتماعی خواهد شد. بنابراین سرمایه‌گذاری در افزایش و بهبود کیفیت آب توسط دولت‌ها در مناطق روستایی و دورافتاده می‌تواند تاثیر مثبتی در مخارج دولت داشته باشد. به‌طوری که به اعتقاد کارشناسان سازمان ملل متحد، هر دلار سرمایه‌گذاری در بخش آب ۷ دلار بازده سرمایه‌گذاری دارد.

۵. بحران‌های ناشی از کمبود آب تاثیر منفی بر رشد دارد. یک نمونه از بحران‌های کمبود آب، مهاجرت یا رشد منفی روستاها به مناطق شهری است که تداوم آن سبب سالخوردگی، نابودی پتانسیل‌های تولیدی و اقتصادی در مناطق روستایی است. نظر به جایگاه محوری آب در توسعه کشور، منابع آب کشور با نگرش مدیریت جامع و توام با عرضه و تقاضا در کل چرخه آب با رویکرد توسعه پایدار در واحدهای طبیعی حوضه‌های آبریز با آگاه‌سازی عمومی و مشارکت مردم باید به گونه‌ای برنامه‌ریزی و مدیریت شود که اهداف قانون در زمینه‌ مدیریت منابع آب تحقق یابد. توسعه مولفه‌های زیربنایی روستایی افزون بر سرمایه‌گذاری، نیازمند توسعه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی است که شاید در چند دهه گذشته کمتر به آن توجه شده است. برای تحقق برنامه‌های توسعه روستایی ضروری است که برنامه‌ریزی توسعه‌ مبتنی بر درک متقابل نیازهای جمعیتی و منابع محلی باشد و توسعه مبتنی بر مشارکت تمام آحاد جامعه باشد. در این زمینه ایجاد انگیزه‌های مشارکت آحاد جامعه از سوی مجریان توسعه روستایی و برگزاری دوره‌های آموزشی در استفاده بهینه از منابع آبی ضرورتی حیاتی است.