سیستم‌های کنترل هوشمند

امیر ایزدپناه

پژوهشگر بانکی

بانک‌ها همواره به دلیل در دست داشتن مبلغی بیش از چهارپنجم نقدینگی، خاستگاه مناسبی برای هجوم سودجویان بوده و هستند؛ بنابراین ذاتا دارای یک استعداد و کشش فراوان برای سوق به سمت رفتار‌های مخاطره‌آمیز و ایجاد شرایط مناسب برای فساد‌های اقتصادی و به‌عنوان بازار هدف، برای متخلفان و مجرمانی هستند که می‌توانند سیستم پولی مالی را به سمت بی‌نظمی و فساد سوق دهند که این می‌تواند تاثیر بسزایی بر اقتصاد کشور داشته باشد. نقش بانک‌ها همواره در فسادهای اقتصادی به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم غیر قابل انکار است و از منظر نظارتی ریسک کنترل با سطح اهمیت بسیار بالایی را به خود مربوط می‌کند. به این معنا که با کنترل سیستم بانکی و پایین آوردن میزان تخلفات این سیستم سطح قابل توجهی از فسادهای اقتصادی قابل کنترل است. حال در مبحث فساد بانکی به اختصار می‌توان از پنج مولفه بسیار مهم نام برد که به سبب آنها فساد در سیستم بانکی گسترده‌تر و جسارت متخلفان، بیشتر می‌شود.

این مولفه‌ها عبارتند از:

• نبود سیستم تطبیق (compliance)

• ضعف سیستم نظارتی متخصص

• نبود مجازات‌های تاثیرگذار و مشخص برای سطوح مختلف تخلف

• عدم شفافیت گزارشگری و برخی از قوانین و مقررات

• استفاده از نیروهای غیر متخصص و غیرحرفه‌ای

نبود سیستم تطبیق (compliance)

کنترل‌های داخلی قابل اتکا در سازمان‌های پراهمیت، برای جلوگیری و کشف انحراف‌های قانونی نیازمند استقرار سیستم کارآمد تطبیق است. هرچند مبحث تطبیق مدتی است در بانک‌ها و سایر سازمان‌ها به‌صورت یک واحد سازمانی در چارت آنها جای گرفته ولی به جد تاکنون در حد یک اسم باقی مانده است. وجود یک سیستم تطبیق هوشمند قابلیت پایش مستمر در هماهنگی قوانین و مقررات با عملیات منتج شده را دارد و خروجی آن به مراتب می‌تواند بسیار تاثیرگذار باشد. بسیاری از ریسک‌های بانک‌ها و سازمان‌ها با توجه به رعایت قوانین و مقررات حاکم، قابل کنترل و از سوی دیگر در صورت وجود ضعف در قوانین و مقررات با سرعت بسیار زیادتری قابل اصلاح است.

ضعف سیستم نظارتی متخصص

وجود سیستم نظارتی کارآ و توانمند به‌صورت یک نظام یکپارچه چه درون‌سازمانی و چه به‌صورت یک نظام قانون‌گذار و ناظر مانند بانک مرکزی در جلوگیری از فساد و تخلفات بانکی بسیار موثر است. وجود قوانین یکپارچه مانند کمیته بال و استفاده از مدل‌هایی مانند کوزو و کوبیت و به موازات آن قوانین داخلی از جمله مثال‌های مربوطه است که می‌توان از طریق آن یک نظام هماهنگ برای جلوگیری از فساد ایجاد کرد.

نبود مجازات‌های تاثیرگذار و مشخص برای سطوح مختلف تخلف

یکی از موارد بسیار پراهمیت در برخورد با فسادهای بانکی نبود شفافیت در مجازات‌های مربوط به تخلفات قانونی و عدم رعایت مقررات است. جرائم چه در حد خرد و چه کلان در صورتی که دارای اندازه‌گیری و وزن‌دهی از لحاظ تعیین مجازات‌های تعدی از قوانین و مقررات نباشند، به هیچ عنوان کارآیی و توانمندی لازم را برای بازدارندگی از جرم و تعدی از قوانین و مقررات ندارند و در صورت سهل‌انگاری و تخلفات مربوطه تناسب قابل قبول و منطقی با مجازات‌ها و تنبیه‌ها باید برقرار باشد.

عدم شفافیت گزارشگری و برخی از قوانین و مقررات

یکی از عمده فعالیت‌های مبارزه با فساد ایجاد یک چارچوب گزارشگری شفاف و وجود الزام در ارائه گزارش‌های شفاف و اصرار و اجبار در این زمینه، بسیار حیاتی و پراهمیت است. وجود یک سیستم منظم در گزارشگری مانند IFRS و تمرکز در اجرای صحیح و مطابق با استاندارد جهانی به دور از اعمال سلیقه در نحوه پذیرش این استانداردها و اجبار در ارائه آن نیز از اصول بسیار مهم در کاهش فساد بانکی است.

استفاده از نیروهای غیر متخصص و غیرحرفه‌ای

استفاده از نیروهای توانمند و متخصص با کارآیی بالا مخصوصا در سیستم‌های نظارتی در کاهش فساد بسیار تاثیرگذار است. قرار دادن افراد غیرمتخصص در سمت‌های نظارتی علاوه بر عدم توانایی و انگیزه در فعالیت‌های محوله، باعث به وجود آمدن راه‌های نفوذ ریسک‌های مختلف و ایجاد یک محیط مناسب برای شکل گرفتن انحرافات قانونی و تخلفات گسترده می‌شود. به‌طور کلی می‌توان گفت برای جلوگیری از فسادهای گسترده و به حداقل رساندن آن در کشور، علاوه بر وجود قوانین و دستورالعمل‌های خاص آن، نیاز به نیروی متخصص و کارآ در تمامی سطوح احساس می‌شود. هر چند با گسترش و توسعه سیستم‌های اقتصادی و بانکی علاوه بر افزایش پیچیدگی و گسترش فعالیت‌های مجرمانه، نیاز به توسعه سیستم‌های هوشمند کنترلی بیش از بیش احساس می‌شود. نباید فراموش کرد که این سیستم‌های هوشمند و سامانه‌های اطلاعاتی و نظارتی در هر کشور و منطقه‌ای دارای ریسک‌های منحصر به فرد و مربوط به خود است و واردات سیستم‌های نظارتی در این عصر نه تنها به‌طور کامل قادر به کنترل ریسک‌های موجود نیست بلکه در برخی مواقع باعث ایجاد منافذ امنیتی و اطلاعاتی نیز می‌شود که این مهم خود باید مورد توجه قرار بگیرد و با توجه به پتانسیل بالای داخلی و با استفاده و اعتماد به نیروهای متخصص به تولید هر چه بیشتر سیستم‌های هوشمند عملیاتی و کنترلی اهتمام ورزید که خود به‌طور حتم مایه پیشرفت و رشد کشور خواهد شد.