زهرا کریمی
عضو هیات علمی دانشگاه مازندران

براساس تحقیقات مقدماتی به عمل آمده از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال 1386 ثروت ایرانیان مقیم خارج بالغ بر 1300 میلیارد دلار و ثروت ایرانیان مقیم آمریکا به تنهایی بالغ بر 900 میلیارد دلار بوده است. در سال 1394، شمار ایرانیان خارج از کشورحدود 5 میلیون نفر و میزان سرمایه آنان حدود 4هزار میلیارد دلار برآورد شده است. ولی اقتصاد کشور به حجم عظیم سرمایه‌های علمی و مالی ایرانیان مقیم خارج دسترسی ندارد؛ درحالی که برای ایجاد تحرک در اقتصاد و تسریع آهنگ رشد تولید و اشتغال به چنین سرمایه عظیمی به شدت نیازمند است. اقتصاد ایران در سال 1391 با رکود اقتصادی مواجه شد و طی سال‌های اخیر با وجود اعمال سیاست‌های مختلف از سوی دولت، بخش خصوصی به افزایش سرمایه‌گذاری مولد و اشتغال‌زا گرایش چندانی نشان نمی‌دهد. از سوی دیگر ویژگی سال‌های پس از انقلاب در کل، رشد پایین و پرنوسان اقتصاد کشور بوده است. به نحوی که در فاصله سال‌های 1357 تا 1391، متوسط رشد تولید ناخالص داخلی (به قیمت ثابت سال 1383) 9/ 1 درصد و متوسط رشد سرمایه‌گذاری 1/ 2 درصد بوده است. اگر طی این دوره رشد بهره‌وری نیروی کار به‌طور متوسط 2 درصد در نظر گرفته شود، بنیان‌های اقتصادی در کل توان اشتغال‌زایی نداشته‌اند و افزایش اشتغال به قیمت کاهش بهره‌وری و حرکت از فعالیت‌های با بهره‌وری بالا به سوی مشاغل با بهره‌وری پایین صورت پذیرفته است.

قطعا تداوم چنین شرایطی با هدف ارتقای سطح رفاه مردم ایران و دستیابی به جایگاهی متناسب در اقتصاد جهانی همخوانی ندارد. تجربه کشورهای مختلف، از جمله چین و هند نشان می‌دهد که مهاجران می‌توانند نقش موثری در توسعه کشور مادری ایفا کنند. چین برای گسترش روابط تجاری بین‌المللی به چینی‌های مهاجر متکی بوده و بخش اعظم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی چین از سوی مهاجران چینی تامین شده که پس از به قدرت رسیدن حزب کمونیست از این کشور گریخته بودند. ذکر این نکته ضروری است که چینی‌های ساکن تایوان، سهم بسیار بالایی در کل سرمایه‌گذاری خارجی چین به خود اختصاص داده‌اند، در حالی که روابط رسمی تایوان و چین هنوز خصمانه است. در فاصله سال‌های 1990 تا 2015 حدود نیمی از کل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی چین از سوی چینی‌های مقیم خارج تامین شده است.

چینی‌های مهاجر ریسک بالای سرمایه‌گذاری در شرایط نااطمینانی حقوق مالکیت را به‌دلیل زبان و فرهنگ مشترک، برخورداری از روابط خویشاوندی و تعلق خاطر و گرایش به خدمت به کشور خویش می‌پذیرفتند و درعین حال امیدوار بودند که از فرصت‌های جدید ایجاد شده سود ببرند. در زمانی که سرمایه‌گذاران خارجی در کشورهای صنعتی، به‌دلیل عدم اعتماد به فضای سیاسی چین، گرایشی به فعالیت در این کشور نداشتند، فعالیت موفقیت‌آمیز مهاجران در چین، به سرمایه‌گذاران خارجی نشان داد که چین کشوری امن و مناسب برای انجام فعالیت‌های بلند مدت و سودآور است. ایران نیز برای تسریع آهنگ رشد، تحول در ساختارهای اقتصادی و حضور فعال در بازارهای جهانی به سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی نیازمند است. سرمایه مالی و دانش گسترده ایرانیان مقیم خارج منبع ارزشمندی است که در جهت رونق تولید و اشتغال ایران باید از آن بهره جست.