توافقی بزرگ در دنیای اختلافات

منوچهر تکین
کارشناس بین‌المللی بازار نفت

توافق‌ اخیر برای کاهش تولید نفت بین کشورهای اوپک و تعدادی از کشورهای خارج از اوپک با عکس‌العمل‌های مختلفی رو‌به‌رو شده است. این نوشته تجزیه و تحلیلی است از توافق‌های اعلام‌شده وضعیت بازار جهانی نفت و اثر توافق‌ها بر بازار.

توافق اوپک و غیراوپک

کشورهای عضو اوپک (سازمان کشورهای صادرکننده نفت) در اجلاس آذر 1395 (30 نوامبر 2016) در شهر وین اتریش توافق کردند که از اول ژانویه 2017 (12 دی 1395) تولید نفت خام خود را مجموعا نزدیک به 2/ 1 میلیون بشکه در روز کاهش دهند. جزئیات تغییر میزان تولید کشورها (بر حسب هزار بشکه در روز) به شرح زیر است: الجزایر 50-، آنگولا 80-، اکوادور 26-، گابن، 9-، جمهوری اسلامی ایران 90+، عراق 210-، کویت 131-، قطر 30-، عربستان سعودی 486-، امارات متحده عربی 139-، ونزوئلا 95-، که مجموع اوپک 166/ 1- خواهد بود. کشورهای لیبی و نیجریه در این توافق مستثنی شده‌اند؛ چون میزان تولید نفتشان در چند سال اخیر خیلی کمتر از ظرفیت موجودشان بوده است. همچنین تعدادی از کشورهای خارج از سازمان اوپک در اجلاس مشترک با اوپک در 20 آذر 1395 (10 دسامبر 2016) توافق کردند که در اول ژانویه 2017 میلادی تولید نفت خام خود را مجموعا نزدیک به 6/ 0 میلیون بشکه در روز کاهش دهند. از این کشورها روسیه تولید نفت خود را 300 هزار بشکه در روز کم خواهد کرد.

258 هزار بشکه در روز مجموع کاهش تولید نفت کشورهای دیگر خواهد بود؛ شامل جمهوری آذربایجان، بحرین، برونئی، گینه استوایی، قزاقستان، مالزی، مکزیک، عمان، سودان و سودان جنوبی. کاهش تولید از اول سال میلادی 2017 آغاز و برای شش ماه خواهد بود؛ ولی برای شش ماه دیگر نیز قابل‌تمدید است. همچنین قرار شد کمیته نظارتی وزرا از کشورهای اوپک و غیراوپک (شامل وزرای نفت کویت و روسیه) تشکیل شود و از نزدیک وضعیت بازار جهانی نفت و اعمال توافق‌های تولید توسط کشورها را ارزیابی کرده و به اجلاس گزارش دهد. مفسران بازار درباره توافق اعلام‌شده کشورهای اوپک و غیراوپک نظریات مختلفی ابراز داشته‌اند؛ ولی اغلب این نظریات منفی بوده است. برخی از مفسران نسبت به این توافق‌ها بسیار بدبین بوده، اظهار کرده‌اند که کشورهای عضو اوپک به تعهدهای خود برای کاهش تولید عمل نخواهند کرد. این مفسران درباره کشورهای خارج از سازمان اوپک بیشتر بدبین هستند. عده‌ای از این صاحبنظران حتی از هم‌پاشیدگی اوپک را پیش‌بینی کرده و اظهار کرده‌اند که این وقایع در حقیقت آغاز پایان یافتن این سازمان است.

چالش‌هایی که تولیدکنندگان نفت با آنها روبه‌رو هستند

اقتصاد بیشتر کشورهای صادرکننده نفت وابستگی زیادی به این کالا دارد. سقوط هفتاد درصدی بهای نفت و کم شدن درآمد دولت‌های این کشورها موجب بحران‌های شدید مالی و اجتماعی در تمام این ممالک شده است؛ چه کشورهای غنی و چه فقیر و چه در داخل اوپک چه در خارج آن سازمان و حتی عربستان سعودی مجبور شده است حدود 200 میلیارد دلار از ذخایر مالی کشور برداشت کند. علاوه‌بر این وادار شده که در بازار داخلی و نیز در بازارهای مالی بین‌المللی وام بگیرد. برای روسیه نیز که تولید نفتش بیش از 11 میلیون بشکه در روز است، سقوط بهای نفت باعث کاهش شدید درآمد دولت آن کشور شده است. با در نظر گرفتن صدمات شدید مالی که به تمام کشورهای صادرکننده نفت وارد می‌آید، پیش‌بینی می‌شد که این کشورها بسیار زودتر و در اوایل سال 2015 برای کاهش تولید به توافق برسند؛ چون میزان کمی کاهش در تولید با بالا رفتن بهای نفت به آسانی جبران می‌شد؛ ولی چنان که در موارد مشابه سقوط سنگین بهای نفت در گذشته تجربه شده است، توافق بین‌المللی شامل تعداد زیادی از دولت‌ها نمی‌تواند به‌سرعت عملی شود.

در مواردی که نیاز کاهش تولید به میزان کم و فقط بین کشورهای عضو اوپک باشد، رسیدن به توافق ساده‌تر عملی می‌شود؛ ولی باز هم باید گزارش‌های فنی و کارشناسی توسط دبیرخانه اوپک تهیه شود و در جلسات مشترک با کارشناسان کشورهای عضو اوپک مورد بررسی قرار گیرد. خلاصه این تجزیه و تحلیل‌ها سپس برای وزرا آماده می‌شود. بعضی از وزرا ممکن است تماس‌های مشورتی تلفنی یا ملاقات‌های مقدماتی دوجانبه یا چندجانبه با یکدیگر داشته باشند؛ ولی بحث و تبادل‌نظر نهایی طی کنفرانس وزرای اوپک صورت می‌گیرد. نکته‌ای که باید تاکید شود، این است که تصمیم‌گیری وزرا بر پایه شناخت آنها از وضعیت بازار جهانی نفت و واقعیت‌های تجاری بین‌المللی نفت بوده و کمتر متاثر از اختلافات سیاسی بین کشورهای عضو سازمان اوپک است. گرچه وسایل ارتباط‌جمعی مسائل سیاسی را بزرگ‌تر از واقعیت‌ها وانمود می‌کنند، ولی در مواردی که نیاز کاهش تولید به میزان قابل‌توجهی است، خصوصا وقتی که وضعیت بازار نفت اقتضا می‌کند که کشورهای صادرکننده غیر اوپک نیز تولید خود را کاهش دهند، فرآیند تصمیم‌گیری پیچیده و طولانی می‌شود.

طی دو سال گذشته این فعالیت‌ها به مراتب بیشتر بوده است، از جمله نشست‌های متعدد گروه‌های کارشناسی کشورهای صادرکننده داخل و خارج اوپک و نمایندگان دولت‌های آنان و همچنین ملاقات تعدادی از وزرای کشورهای داخل اوپک و خارج آن سازمان و حتی رهبران این کشورها. به عنوان مثال می‌توان به تماس‌های رئیس‌جمهوری روسیه با رئیس جمهوری ایران و ولیعهد دوم عربستان اشاره کرد. گزارش‌های مطبوعات و وسایل ارتباط‌جمعی در مورد این فعالیت‌ها اغلب با دید منفی و به‌ندرت واقع‌بینانه و مثبت بوده است. مثلا حتی در صبح روز اجلاس وزرای اوپک (30 نوامبر 2016) بیشتر خبرگزاری‌ها و مفسرین عدم توافق و بی‌نتیجه بودن اجلاس را پیش‌بینی می‌کردند ولی عصر همان‌روز تلقی مثبت بازار از اعلام توافق وزرای اوپک باعث بالا رفتن بهای نفت شد. همچنین بدبینی و شک و تردید قبل از اجلاس مشترک اوپک و بعضی کشورهای غیراوپک، به دنبال اعلام توافق وزرا، به خوشبینی تغییر یافت و باعث بالا رفتن بهای نفت شد.

نقش مثبت اوپک

با در نظر گرفتن چالش‌هایی که در بالا ذکر شد، باید در اینجا به نقش مثبت اوپک اشاره کرد، مخصوصا کشورهایی که فعالیت بیشتری در این مدت داشتند و کارکنان امور اوپک و امور بین‌المللی تمام کشورهای عضو و تحلیلگران و کارکنان دبیرخانه اوپک. در شرایط بحرانی بازار نفت در دو سال گذشته و مخصوصا در سال 2016، مباحثات و تبادل نظر بین کشورهای عضو اوپک و غیراوپک و فعالیت‌های دیپلماتیک و تبادل‌نظر کشورهای صادرکننده خارج سازمان مدت‌ها طول کشید تا سرانجام به توافق‌های اعلام شده در مورد کم کردن میزان تولید و سهمیه‌بندی برای این کشورها منجر شد. این تحولات باعث تجدید بحث‌های نظری مکاتب اقتصادی شده، از جمله انتخاب بین آزادگذاشتن کامل بازار نفت یا کنترل و مدیریت آن. آزاد گذاشتن کامل باعث عدم تعادل در بازار نفت و نوسانات گسترده بهای نفت می‌شود؛ یعنی مدتی کمبود نفت و بهای بالا و سپس مازاد عرضه و بهای پایین. در مقابل می‌توان سعی کرد آرامش نسبی در بازار نفت به وجود آورد که نمونه‌های مهم‌تر آن در تاریخ صنعت نفت عبارتند از: اوپک، اوپک مشترکا با غیراوپک، کمیسیون خط آهن تگزاس، هفت خواهران، شرکت‌های نفتی یا نهایتا انحصار نفتی.

همچنین باید این نکته را یادآور شد که هم اکنون در دنیا مردم کشورهایی که اقتصادشان متکی به تولید و صدور یک محصول است و نیز کشاورزان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی و حتی صادرکنندگان گل آرزو می‌کنند که مقامات دولت‌هایشان حداقل گاهی با یکدیگر ملاقات و مشورت کنند تا بتوانند موقعیت‌های یکدیگر را مستحکم‌تر کرده و قدرت بیشتری برای مذاکره و چانه‌زدن با شرکت‌های بزرگ نفتی یا معدنی یا با کمپانی‌های مواد غذایی و فروشگاه‌های بزرگ زنجیره‌ای کشورهای مصرف‌کننده داشته باشند. اوپک تنها سازمان از کشورهای صادرکننده مواد اولیه در جهان در حال توسعه است که نسبتا موفق بوده و وزرایش هر سال چند بار با یکدیگر ملاقات و گفت‌و‌گو می‌کنند و نیز دارای دبیرخانه‌ای است که پژوهشگران آن در سطح بالای حرفه‌ای وضعیت بازار نفت، انرژی و اقتصاد دنیا را تجزیه و تحلیل کرده مرتبا به کشورهای عضو گزارش می‌دهند. با وجود تمام محدودیت‌هایش، اوپک سازمانی است که نه تنها مطرح و مفید است بلکه در دنیای امروز بسیار مورد نیاز است.