فرصت‌ها در 7 منطقه آزاد

جعفر آهنگران
مشاور امور مناطق ویژه سازمان منطقه آزاد اروند

با آغاز کار دولت تدبیر و امید و انتصاب یکی از نزدیک‌ترین چهره‌های فعال حوزه‌های مختلف کلان مدیریتی به رئیس‌جمهور به‌عنوان مشاور و دبیر شورای عالی مناطق آزاد و ویژه اقتصادی روند جدیدی در مناطق آزاد و ویژه اقتصادی شکل گرفت. مهندس ترکان پس از گذشت مدتی از مسوولیت دبیری این شورا، موضوع افزایش ضریب امنیتی مرزها با رویکرد توسعه فعالیت‌های اقتصادی و محوریت ارتقای سطح مبادلات بازرگانی با کشورهای نزدیک را در دستور کار خود قرار داده و آن را به‌عنوان گفتمانی جدید در افزایش همکاری‌های بین المللی به‌خصوص با همسایگان مطرح کردند. ایجاد منطقه آزاد تجاری - صنعتی در نقاط اصلی مرزی راهکاری عملی برای تحقق این ایده، فرا روی دبیرخانه شورای عالی قرار دارد تا مطالعات و بررسی‌های کارشناسی را با شاخص‌های مندرج در آیین نامه اجرایی ایجاد مناطق آزاد - مصوب 1393- تطبیق و ارائه دهد.

۱-‌ منطقه آزاد جاسک:‌در اولین گام با عنایت به ضرورت توسعه سواحل مکران و رویکرد موکد دولت در این زمینه، «جاسک» در میانه سواحل طولانی دریای عمان و برخوردار از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های بالقوه و کم نظیر، توجه دبیرخانه را به خود جلب کرد تا این «گنج پنهان سپهر اقتصاد ایران» که همواره مورد غفلت بوده با ایجاد منطقه آزاد، نقش موثر خود را در اقتصاد ملی ایفا کند. دسترسی این منطقه به خطوط عبور و منابع هنگفت انرژی و اتصال به آب‌های آزاد از یک طرف و دوری از منطقه بحران‌خیز خلیج فارس از طرف دیگر، این امکان را برای کشور میسر خواهد ساخت تا برای نخستین بار با پذیرش سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی و سرمایه‌گذاری‌ در حوزه نفت، گاز و پتروشیمی و استقرار صنایع انرژی‌بر، سنگ بنای منطقه آزاد موفقی در این خطه از سرزمین ما گذاشته شود. بدون شک توسعه سواحل مکران حول محور منطقه آزاد جاسک، به سرعت انتقال چشمگیر جمعیت به این منطقه کم سکنه و شکل‌گیری اقتصاد دریا محور را در پی خواهد داشت.

۲-‌ منطقه آزاد بوشهر: هدف بزرگ پیوند با کشورهای آن سوی خلیج فارس را دنبال می‌کند. در همین دوسال اخیر قطری‌ها به شدت سرمایه‌گذاری‌ در بوشهر (البته مشروط به تبدیل شدن آن به یک منطقه آزاد) را پیگیری می کنند. تامین بخش بزرگی از تدارکات مورد نیاز در جام جهانی 2022 فوتبال در این کشور هدف اصلی قطری‌ها است؛ اگر چه پی‌ریزی روابط تجاری و مبادلات اقتصادی بلند مدت نیز مد نظر است. فاصله اندک سواحل جنوبی ایران و به‌ویژه بوشهر و هزینه اندک حمل و نقل مصالح ساختمانی و مواد غذایی توجیه‌پذیری موضوع را برای قطری‌ها آسان کرده است. قطری‌ها در اولین اقدام، بندر الرویس را با تجهیزات کامل آماده کرده‌اند و طبق مفاد تفاهم‌نامه دوجانبه، آن را به‌عنوان منطقه آزاد اعلام کرده‌اند تا بتوانند رابطه فعال اقتصادی را با بوشهر (منطقه آزاد) سامان دهند. امید می‌رود تحقق چنین هدفی از بار سنگین تجاری کشورمان با یک کشور در خلیج فارس بکاهد و بخشی از تجارت انتقال یافته ایران در سال‌های دور به منطقه آزاد بوشهر بازگردد.

۳-‌ منطقه آزاد مهران: هم اکنون منطقه آزاد اروند در جنوب غربی ایران توانسته از طریق مرز شلمچه روابط تجاری خوبی را با عراق به‌خصوص در حوزه جنوبی این کشور برقرار کند و با تمهید زیرساخت‌های حمل‌و‌نقل جاده‌ای و اتصال ریلی در آینده نه چندان دور این تعامل به سطح قابل قبولی خواهد رسید. برای توسعه این روابط استراتژیک که در هر حال برای کشورمان سیاستی غیرقابل تغییر است، منطقه آزاد مهران هم اکنون از فعال‌ترین مرزهای کشورمان با عراق به‌ویژه برای تردد مسافران داخلی و خارجی است و به منظور ایفای نقشی فعال در حوزه مرکزی عراق پیش‌بینی شده است. زمین مناسب، تاسیسات و شبکه‌های مورد نیاز مرزی، راه را برای جذب سرمایه اعم از خارجی و داخلی در این منطقه هموار ساخته و بازار بکر عراق به‌خصوص نزدیکی ایران به شهرهای پرجمعیت این کشور انگیزه‌های زیادی را برای فعالان اقتصادی فراهم می‌آورد.

۴- منطقه آزاد بانه - مریوان: توجه به حوزه‌های جنوبی و میانی عراق، ما را از فرصت‌های کم نظیر شمال این کشور غافل نکرده و در همین چارچوب، بانه - مریوان که منطقه آزادی واحد در دو محدوده منفصل است، هدف اصلی گسترش رابطه با اقلیم کردستان است و از این طریق روابط با شمال عراق و کشورهای همجوار را دنبال می‌کند. مردم عزیز و مهربان کردستان این حق را دارند تا پروژه‌ای کارساز در تحول اقتصادی این استان را تجربه کنند. توانایی و سابقه این استان در تجارت و تسهیلات قانونی مناطق آزاد حتما به رونق اقتصادی استان خواهد انجامید.

۵- منطقه آزاد اردبیل: در مسیر منطقه آزاد بانه - مریوان تا اردبیل دو منطقه آزاد ماکو و ارس قرار دارند. منطقه آزاد ماکو موقعیتی استثنایی دارد و باید از آن به‌عنوان نقطه عطف شاهراه ارتباطی شرق و غرب و دروازه ورودی به قاره سبز یاد کرد. تصحیح محدوده منطقه، منابع را در آماده‌سازی شبکه‌های زیرساختی به‌خصوص حمل و نقل و موسسات جنبی آن متمرکز و دستیابی به اهداف را برای اقتصاد ملی کوتاه‌تر خواهد کرد. منطقه آزاد ارس به‌گونه‌ای عمل کرده که طی چند سال اخیر توانسته تا حدودی رونق گذشته خود در زمان فعال بودن گمرک این منطقه در مبادله با کشورهای حوزه قفقاز را بازیابد.

اما ادامه مناقشه قره‌باغ همچنان بر این منطقه سایه افکنده و این منطقه آزاد، صرفا با جمهوری نخجوان مرز فعال دارد و برای دسترسی به جمهوری آذربایجان راه طولانی تردد از گمرک بیله‌سوار را باید بپذیرد. روابط اقتصادی گسترده با جمهوری آذربایجان و از آن طریق برای راهیابی به اقتصاد کشورهای بالا دست، ایجاد منطقه آزاد اردبیل را توجیه‌پذیر کرده که از یکسو با منطقه آزاد ارس و از سوی دیگر، با گمرک بیله سوار و گرمی، ارتباط دارد. کشت و صنعت مغان و پارس با برخورداری از همه زیرساخت‌ها به‌خصوص آب، مزارع بزرگ و مکانیزه در محدوده منطقه آزاد با بهره‌مندی از مزایا و تسهیلات قانونی مناطق آزاد، حتما برای سرمایه‌گذاران جذاب خواهد بود تا بتوانند سهم بیشتری از بازار پرمصرف روسیه و سایر کشورهای بالادست را به ویژه در تامین محصولات کشاورزی مورد نیاز این کشورها به‌خود اختصاص دهند.

۶- منطقه آزاد اینچه برون: این منطقه در شرقی‌ترین حوزه دریای خزر، قطعا هدفی جز راه‌اندازی صنایع بزرگ با استفاده از مواد معدنی کشورهایی نظیر قزاقستان را که به این معادن شهره است، ندارد. محدوده اینچه برون که به بندر خواجه نفس در حاشیه دریای خزر منتهی می شود، نگاهی هم به این دریا دارد تا نقش کشورمان را در حوزه دریای خزر پررنگ‌تر کند. برنامه‌ای که منطقه آزاد انزلی در ناحیه غربی این دریا با پروژه بزرگ بندر کاسپین و تلاش برای اتصال ریلی، در پی تحقق آن است. خوشبختانه، اینچه برون در مرز با ترکمنستان با راه آهن آن سوی مرز هم متصل شده و ارزان‌ترین سیستم حمل‌و‌نقل را در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می دهد و با انتقال مواد معدنی کشورهای شمالی و ایجاد کارخانه‌های بزرگ در اینچه برون محصولات فرآوری شده را به جنوب کشور منتقل و صادر می‌کند.

۷- منطقه آزاد سیستان (زابل): مرز میلک با افغانستان که حتی در بدترین شرایط در این کشور از فعالیت باز نمانده، نویدبخش شکل‌گیری مبادلات گسترده و افزایش سهم کشورمان در اقتصاد افغانستان است. محدوده منطقه آزاد زابل که از فرودگاه تا مرز میلک و همچنین در محدوده‌ای دیگر به‌طور منفصل برای توسعه فعالیت‌ها را در بر گرفته از مزیت مهم دیگری هم برخوردار است و آن استقرار در یکی از بهترین نقاط «محور شرق» است. محور شرق بر اساس طرح آمایش سرزمین قرار است شرق کشور را با ایجاد زیرساخت‌هایی مثل راه آهن از وضعیت فعلی به وضعیتی قابل قبول و در شأن کشورمان تغییر دهد. این محور، چابهار را در جنوب و سرخس در شمال شرق را در دوسر طیف خود دارد. منطقه آزاد چابهار با اتمام پروژه راه آهن و بندر و پسکرانه به محوری برای ترانزیت کالا تبدیل می‌شود و منطقه آزاد زابل در میانه محور شرق، اصلی‌ترین راه مبادلات بازرگانی ایران و افغانستان خواهد شد.

غیر از مناطق آزادی که در بالا به‌طور مختصر به معرفی آنها پرداخته شد، اشاره به دو منطقه آزاد جزیره‌ای ایران لازم است، منطقه آزاد کیش که ظرفیت بالای جذب گردشگر و انرژی را دارد و راه خود را یافته و فعالانه به پیش می رود و منطقه آزاد قشم که باید آن را جزیره‌ای بی نظیر با سرزمینی پر از جاذبه برای سرمایه‌گذاران دانست، از مزیت انرژی که قشم را قطب نفت و گاز و سوخت رسانی کرده است تا مقصد گردشگری با توجه به قابلیت‌ها و مناظر طبیعی بی نظیر، علاوه بر 7 منطقه آزاد در لایحه تقدیمی دولت، 12 منطقه ویژه اقتصادی نیز برای تصویب پیشنهاد شده است. این مناطق ماحصل بررسی درخواست‌های فراوانی است که توانسته‌اند شاخص‌های مورد نظر دولت در آیین نامه اجرایی ایجاد مناطق ویژه اقتصادی را کسب کنند. دبیرخانه شورای عالی برای موافقت با ایجاد منطقه ویژه اقتصادی در قالب آیین‌نامه اجرایی یاد شده 4 شرط زیر را قائل شده است:

1- معرفی سازمان مسوول توانمند به لحاظ مالی، فنی و اجرایی با اولویت بخش غیردولتی و ارائه گزارش طرح توجیهی اقتصادی.

2- تامین منابع آبی لازم برای کارکردهای تعریف شده منطقه و سایر زیرساخت‌ها.

3- زمین مناسب و بلامعارض و برخوردار از موقعیت جغرافیایی.

4- تاییدیه سازمان حفاظت محیط زیست.