زیست بوم کارآفرینی

دکترمهدی گودرزی

عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی

این روزها در هر محفلی که می‌رویم یکی از مباحثی که تقریبا پای ثابت و نقل تمامی این محافل است، موضوع بیکاری و کمبود شغل برای طیف وسیعی از افراد جامعه به‌خصوص اقشار تحصیل کرده است. برای حل این موضوع نیز نسخه‌های متفاوتی توسط افراد مختلف با جایگاه علمی متنوع، پیچیده می‌شود. اما معمولا در بین نسخه‌های بیان شده برای حل این معضل توسط سیاستمداران فعال در عرصه اقتصاد یا علم و فناوری کشور، واژگانی چون: کارآفرینی، توسعه بنگاه‌های دانش‌بنیان و توجه به بسترسازی برای توسعه زیست بوم (اکوسیستم) مشوق کارآفرینی و نوآوری بیشتر به گوش می‌رسد، اما شاید اولین سوالی که بعد از خواندن این جملات یا شنیدن آنها به ذهن شما متبادر شود این است که زیست بوم چیست و چه ربطی به بیکاری و کارآفرینی دارد؟

منظور از اکوسیستم یا زیست بوم، محیط متشکل از همه موجودات جاندار و غیرجاندار فیزیکی مانند هوا، آب، خاک و نور خورشید است که در یک مکان خاص بر یکدیگر اثر متقابل گذاشته و در نهایت منجر به رشد و پرورش گونه‌های خاص از موجودات در طی زمان می‌شوند.

متخصصان حوزه مدیریت و اقتصاد نیز این واژه را از زیست شناسان به عاریت گرفته‌اند و در عرصه اقتصادی، به مجموعه‌ای از کارآفرینان، نهادهای مالی (مانند: سرمایه‌گذاران خطرپذیر، فرشتگان کسب‌و‌کار و بانک‌ها) و سایر نهادهای پشتیبان (نظیر دانشگاه‌ها، سازمان‌های دولتی تنظیم‌کننده روابط اقتصادی و صنعتی، مراکز رشد و پارک‌های علم و فناوری و...) و فرآیندهای کارآفرینی (نظیر نرخ ایجاد کسب‌و‌کار، تعداد کارآفرینانی که در چند کسب‌و‌کار دست به کارآفرینی می‌زنند یا میزان تمایل به کارآفرینی) که به‌طور رسمی و غیررسمی دست به دست هم می‌دهند تا عملکرد کارآفرینی را در یک منطقه خاص ارتقا دهند، زیست بوم کارآفرینی گفته می‌شود. یکی از اجزای زیست‌بوم‌های کارآفرینی، مراکز رشد کسب‌و‌کار یا انکوباتورها هستند.

انکوباتور نام دستگاهی خاص است برای زمانی که پزشکان مجبور می‌شوند نوزادی را به شیوه نارس به دنیا بیاورند، در این شرایط محیطی را فراهم می‌کنند تا نوزاد با سپری کردن مدتی در آن و با رشد برخی از اندام‌های حیاتی آن، امکان زندگی به شیوه یک نوزاد معمولی را در دنیای واقعی پیدا کند. در دنیای کسب‌و‌کار نیز این کلمه تقریبا به معنای پزشکی آن به کار گرفته می‌شود؛ با این تفاوت که در اینجا نقش نوزاد نارس را شرکت‌ نوپایی بازی می‌کند که توسط یک کارآفرین ایجاد شده است و در جایی به نام «مرکز رشد» قرار می گیرد تا به آن برای مدتی کمک شود تا بتواند به حدی از رشد و سودآوری برسد که بعد از خروج از این مرکز و قطع حمایت‌های آن، به کار خود ادامه داده و فرآیند توسعه خود را با احتمال شکست کم‌تری در دنیای واقعی طی کند. به‌عبارت دیگر، مراکز رشد موسساتی هستند که تسهیلاتی را برای شرکت‌های نوپا فراهم می‌آورند که تا اندازه‌ای از مشکلات راه‌اندازی یک شرکت در دنیای واقعی خلاص شوند.

تاریخچه و ایده اولیه ایجاد مرکز رشد در جهان به سال ۱۹۵۹ میلادی در مرکز صنعتی باتاویا نیویورک باز می‌گردد. در این سال جوزف منکوسو تاجر آمریکایی با خرید یک ساختمان بزرگ قدیمی می‌خواست آن را پس از تعمیر، به یک مستاجر اجاره دهد اما پس از آنکه متوجه شد ساختمان مذکور وسیع‌تر از آن است که یک مستاجر به تنهایی از عهده مخارج آن برآید، تصمیم گرفت که آن را به مستاجران متعددی اجاره دهد. به این ترتیب ایده اصلی مراکز رشد، شکل گرفت و در حال حاضر به یکی از ابزارهای رشد اقتصادی بدل شده است که به منظور حمایت از کارآفرینان تاسیس شده و تخمین زده می‌شود که بیش از ۸ هزار مرکز رشد در سراسر دنیا وجود داشته باشد.

همچنین براساس آخرین آمار وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تعداد ۱۶۷ مرکز رشد در ایران موجود است. در دنیا مراکز رشد انواع مختلفی دارند که از جمله آنها می‌توان به مرکز رشد کسب‌و‌کار(با ماهیت دولتی)، مرکز رشد دانشگاهی (با ماهیت ارائه خدمت به واحدهای تاسیس شده توسط دانشجویان و استادان)، مرکز رشد خصوصی شرکتی (تاسیس شده توسط شرکت‌های بزرگ خصوصی) و مرکز رشد خصوصی شخصی (تاسیس شده توسط یک یا مجموعه‌ای از اشخاص حقیقی) اشاره کرد.

در ایران، اغلب مراکز رشد در داخل دانشگاه‌ها تاسیس شده‌اند و بخش خصوصی تعداد اندکی از مراکز رشد را به‌وجود آورده‌اند. خدماتی که مراکز رشد معمولا به کارآفرینان ارائه می‌دهند شامل موارد زیر است:

  • فراهم آوردن امکانات اولیه برای راه‌اندازی کسب‌و‌کار نظیر مکان استقرار شرکت یا استفاده از تجهیزات اداری با کمترین هزینه
  • کمک به ایجاد و شکل‌گیری شبکه ارتباطات انسانی و یافتن تیم مناسب مدیریتی
  • ارائه کمک در امور بازاریابی به شرکت‌های نوپا
  • اتصال به اینترنت پر‌سرعت
  • ارائه کمک در زمینه مدیریت مالی و حسابداری به شرکت‌های نوپا
  • ایجاد تسهیلات مالی به شرکت‌های نوپا در دریافت وام و ضمانت
  • آموزش مهارت‌های تجاری به کارآفرینان فاقد تجربه
  • تسهیل ارتباط با مراکز دانشگاهی
  • کمک به شرکت‌های نوپا در یافتن شریک تجاری
  • ارائه خدمات مشاوره به شرکت‌های نوپا
  • راهنمایی در راستای تجاری‌سازی محصولات و خدمات
  • مدیریت امور حقوق مالکیت فکری

در ایران دوره رشد مقدماتی، دوره‌ای حداکثر ۶ ماهه است که در آن، به افراد یا گروه‌های مستعدی که دارای ایده‌های نوآورانه هستند، مشاوره و آموزش‌های لازم برای آشنایی با بازار، شناسایی گروه کاری، تثبیت ایده کاری و ایجاد هویت‌های حقوقی مستقل داده می‌شود. در صورت موفقیت در این دوره مقدماتی و کسب هویت مستقل حقوقی، واحدهای نوپا می‌توانند متقاضی اسکان رسمی در مرکز رشد شوند. زمان این دوره با تصویب مدیر مرکز رشد تا ۹ ماه قابل ‌افزایش است. علاوه‌بر این، اصطلاحی دیگری که پس از استقرار ۹ ماهه واحدها در مراکز رشد رواج دارد، دوره رشد است.

این دوره، دوره‌ای است حداکثر ۳ ساله که طی آن واحدهای فناوری مستقر در مرکز رشد به معیارهای رشد یافتگی(مرحله درآمدزایی) دست یافته و پس از آن از مرکز رشد خارج می‌شوند. زمان این دوره با تصویب هیات امنای مرکز تا ۵ سال قابل افزایش است. برای پذیرش کارآفرینان در مراکز رشد ایران معمولا حداقل‌هایی تعریف می‌شود که برخی از آنها به شرح زیر است:

  • داشتن ایده محوری مناسب
  • تیم کاری متخصص، با تجربه و مرتبط با فعالیت واحد
  • ارائه طرح کسب‌و‌کار
  • دارا بودن شخصیت حقوقی برای متقاضیان اسقراردر دوره رشد و آمادگی ثبت شرکت یا موسسه برای استقرار در دوره پیش رشد

از ورود مفهوم مرکز رشد به ایران نزدیک به ۱۵ سال می‌گذرد و در این سال‌ها، توسعه زیرساخت‌های این مراکز در کشور بیشتر از سوی دولت و سازمان‌های وابسته به آن پیگیری شده است. امید است که در آینده شاهد حضور پر‌رنگ‌تر شرکت‌های بزرگ خصوصی و ارائه خدمت به کارآفرینان کشور به صورت تخصصی از سوی این شرکت‌ها باشیم.