مفاهیم آسیب‌پذیری در سطوح ملی و منطقه‌ای
امیرحسین رقیمی
مدیر دفتر برنامه‌ریزی و توسعه شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور
شاهین سبحانی
کارشناس دفتر برنامه‌ریزی و توسعه شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور
در این یادداشت چارچوب مفهومی آسیب‌پذیری و انعطاف‌پذیری اقتصادی تشریح می‌شود. پایداری و پیچیدگی‌های علم اقتصاد باعث به‌وجود آمدن یک مولفه جدید در این علم به نام انعطاف‌پذیری اقتصادی Economic Resilience -(ER) شده است که به معنی شناسایی راه‌ها و روش‌های برطرف کردن مسائل مربوط به افزایش ظرفیت محدودیت‌ها یا بازیابی اثرات منفی شوک‌های خارجی است.
امیرحسین رقیمی
مدیر دفتر برنامه‌ریزی و توسعه شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور
شاهین سبحانی
کارشناس دفتر برنامه‌ریزی و توسعه شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور
در این یادداشت چارچوب مفهومی آسیب‌پذیری و انعطاف‌پذیری اقتصادی تشریح می‌شود. پایداری و پیچیدگی‌های علم اقتصاد باعث به‌وجود آمدن یک مولفه جدید در این علم به نام انعطاف‌پذیری اقتصادی Economic Resilience -(ER) شده است که به معنی شناسایی راه‌ها و روش‌های برطرف کردن مسائل مربوط به افزایش ظرفیت محدودیت‌ها یا بازیابی اثرات منفی شوک‌های خارجی است. به عبارت دیگر، انعطاف‌پذیری اقتصادی (ER) با محاسبه احتمال شکست یا شناسایی ریسک‌های اقتصادی سروکار دارد. اصطلاح انعطاف‌پذیری از زمینه‌های مربوط به فیزیک و مهندسی اقتباس شده است و به معنی اندازه مشخصه مواد و رفتار آنها نسبت به تنش‌هایی است که در اثر شوک به آنها وارد می‌شود، همچنین رابطه بین کارهای ثابت مکانیکی مصرف شده برای رسیدن به عکس‌العمل شوک مورد نظر بر روی یک نمونه و بررسی‌های مربوط به سطح مقطع رخداد این اتفاقات، در این اصطلاح گنجانده می‌شود.
این اصطلاح قبلا در روان‌شناسی نیز استفاده شده است و در این علم به معنای ظرفیت یک فرد برای رویارویی با درد یا تغییرات عمده در فعالیت‌ها یا زندگی او می‌باشد. این پدیده با قحطی، بیماری‌ها، شرایط جنگ، بحران‌ها یا مصیبت‌های طبیعی در ارتباط است و ضرورت استفاده از این اصطلاح در علم اقتصاد هم به وضوح دیده می‌شود. بنابراین در روان‌شناسی، افراد از طریق عواملی مانند اعتماد به‌نفس، مهارت‌های شخصی فرد، شناخت مثبت از نفس، انعطاف‌پذیری، واکنش در برابر انتقادها، معناداری زندگی، ظرفیت حل مسائل و تعیین اولویت‌ها، مقاومت خود را افزایش می‌دهند. نجات یافتن افراد در یک جامعه از طریق مبارزه با رخدادهای همراه شوک منجر به تعاریفی از راه‌ها و روش‌هایی شده است که بشر به وسیله آنها می‌تواند با دشواری‌های شدید روبه‌رو شده و بر آنها چیره شود و آنها را برطرف کند و در نهایت بشر نسبت به قبل مقاوم‌تر شده و در موقعیت‌های گوناگون می‌تواند بهتر عمل کند.در نتیجه این چالش‌ها، دشواری‌ها و تغییرات سریع در اقتصاد و جامعه، شناسایی و تقویت مهارت‌های یاد شده که برای حل‌کردن و چیره‌شدن بر مشکلات بودند، به سرعت به امری مهم مبدل شدند و در سطوح حرفه‌ای از آنها استقبال شد. می‌توان گفت انعطاف‌پذیری بیان‌کننده کیفیت ذاتی مربوط به هر فرد است که از شخصی به شخص دیگر (اقتصادی به اقتصاد دیگر) در زمان و مکان‌های مختلف تفاوت دارد، اما این کیفیت ذاتی را می‌توان از لحاظ قدرت، گسترش داده و بهبود بخشید.
انعطاف‌پذیری در رویارویی با موقعیت‌های نامتعادل، شوک یا فاجعه، رخدادهای غیرمنتظره و پدیده‌های طبیعی وخیم نقش مهمی بر عهده دارد. این جنبه، از نظر علم اقتصاد که بر پایه ارتباط بین عوامل داخلی و خارجی رشد اقتصادی در میان عوامل انسانی، اجتماعی و محیطی بنانهاده شده، از اهمیت بالایی برخوردار است.در علم اقتصاد، انعطاف‌پذیری در سطوح خرد و کلان، در مدل‌های اقتصادی قطعی و غیرقطعی (تصادفی) برای رویارویی با شوک‌های مربوط به عوامل متنوع از رخدادهای ناگهانی، تبدیل به مشخصه‌ای اساسی می‌شود.مرکز تحقیقات Multidisciplinary Centre for Earth Engineering Research انعطاف‌پذیری را به‌عنوان عکس‌العمل‌های ذاتی برای مقابله با خطراتی تعریف می‌کند که به افراد یا اقتصاد این فرصت را می‌دهد تا از ضررهای احتمالی و بالقوه در دو سطح ملی و منطقه‌ای اجتناب کنند. همان‌گونه که ما در مواجهه با اتفاقات منفی یک‌سری از اقدامات پیشگیرانه یا در حین اتفاق را انجام می‌دهیم، اقتصاد در این موارد از منابع در دسترس خود برای انجام اقداماتی در حین و پس از رخ دادن یک اتفاق استفاده می‌کند.عموما، اقتصاد از تکنولوژی‌های جدیدی استفاده می‌کند، برای نمونه، فناوری‌های مربوط به هشدارها، موسسه‌های بیمه خصوصی یا عمومی، مقررات بازار. انعطاف‌پذیری در اقتصاد دارای مولفه‌های رفتاری بیشتری است زیرا سازمان‌ها وافراد در مواجهه با شوک‌ها و اتفاقات ناخوشایند همگی مثل هم عمل نمی‌کنند و رفتار آنها در حالت‌های غیرمعمول با رخدادهای معمول و تجارت‌های عادی تفاوت زیادی دارد.
اندازه‌گیری انعطاف‌پذیری از این جهت دارای اهمیت بالایی است که تصمیم‌های استراتژیک مربوط به تخمین زیان‌هایی که یک بحران اقتصادی وارد می‌کند، با توجه به همان بحران اتخاذ می‌شوند و دلیل این امر آن است که انعطاف‌پذیری در شرکت‌های کوچک با انعطاف‌پذیری یک منطقه رابطه دارد. اگر در برآوردها و تخمین‌هایی که از زیان‌ها انجام می‌دهیم از انعطاف‌پذیری استفاده درستی شود، می‌توانیم به پیشرفت عمده‌ای در بحث مقابله با مزاحمت‌ها و بحران‌های تجاری یا از دست دادن فرصت ها، دست یابیم.اگرچه از اصطلاح انعطاف‌پذیری اقتصادی استفاده زیادی می‌شود، اما تعریف واضحی از آن به ندرت یافت می‌شود، زیرا در بین کارشناسانی که در این زمینه وجود دارند، یک اتفاق نظر در مورد محتوا و مخصوصا ناحیه‌های تحت‌پوشش این عبارت، وجود ندارد. مطابق نظر (۲۰۰۹, pp.۲, ۶) Pendall, Foster and Cowellدومعنی از عبارت ER وجود دارد که متقاعدکننده نیستند. اولین درک از این عبارت بر پایه تعادل‌ها و اهداف اقتصادی در توانایی یک سیستم اقتصادی برای بازگشتن به حالت پیش‌فرض (اولیه) است.دومین درک از این عبارت بر پایه نظریه سیستم‌های پیچیده انطباقی است و اشاره به توانایی برای تعدیل کردن و تغییر دادن یک سیستم، برای عکس‌العمل نشان دادن در فشارهای ناگهانی، شوک‌ها و اثرات منفی دارد. بنابراین دو جنبه مهم از ER به شرح زیر است:
الف) ظرفیت بازگشت به حالت اولیه (بهینه) بدون تغییر اساسی در ساختار سیستم مورد نظر
ب) ظرفیت پاسخ یا عکس‌العمل سیستم برای شوک‌های داخلی و خارجی، بدون بازگشت به حالت اولیه، بلکه متعادل کردن و بازیابی حالت بهینه
هیچ یک از این دو دیدگاه نباید نادیده گرفته شوند. از یک طرف، جنبه اول روی نگه داشتن سیستم درحالت بهینه یا بازگرداندن آن به حالت ذاتی و اولیه خود در گذشته تمرکز دارد. از طرف دیگر، این کار به معنی استفاده از مفهوم «تخریب خلاق» تحت شرایط جدید است که دلیل استفاده از این کار بالا بردن رشد اقتصادی و ایجاد روش‌های ابداعی تکنولوژی برای ساختن راهی جهت تعادل ایجاد کردن در سیستم است. با توجه به این مفهوم و از نظر تجربی، این ادبیات به‌صورت تخصصی بین کشورهای پرجمعیت و کم جمعیت، به نسبت ویژگی‌های ER تمایز ایجاد می‌کند و این ویژگی‌ها در مواردی مانند انعطاف‌پذیری و ظرفیت بازیابی منابع در موقعیت‌های شوک خود را نشان می‌دهد، همچنین در موارد مربوط به آسیب‌پذیری‌های داخلی و خارجی این امر اهمیت بالایی دارد (Crowards, ۲۰۰۰, Atkins et al., ۲۰۰۰, Cordina, ۲۰۰۴) .
انعطاف‌پذیری و آسیب‌پذیری‌های اقتصادی
گسترش روندهای فکری متعدد نسبت به طبقه جدید ER، به دلیل نیاز شدید به سیاست‌های متعادل‌کننده، ابزار، وسیله‌ها و مکانیسم‌هایی برای اجتناب و مقابله و مبارزه با اثرات منفی گروه‌های مختلفی از شوک‌های محیطی و مالی به وجود آمدند. در بحث انعطاف‌پذیری اقتصادی (ER) به شوک‌های مالی و محیطی به یک اندازه توجه شده است و از این نظر هر دو دارای اهمیت بالایی هستند. در حالت کلی، تصمیم‌هایی که برای ایجاد تعادل در یک کشور اتخاذ می‌شوند باید دارای یک سری ویژگی‌های ذاتی با اثربخشی‌های دائمی یا گذرا در فرآیند مورد نظر باشند تا موجب ابهام در روند حل مسائل نشوند. آسیب‌پذیری‌ها از وجود و عملکرد یک سیستم اقتصادی به وجود می‌آیند، اما این آسیب‌پذیری‌ها را نمی‌توان به‌عنوان یکی از عوامل نقص در عملکرد دولت در نظر گرفت. تعریف آسیب‌پذیری به‌عنوان یک ویژگی ذاتی و انعطاف‌پذیر، در زمانی که به علت اعمال کردن یک استراتژی جدید یک سری از تغییرات در سیستم به وجود می‌آید و سیاست‌های جدید مورد نیاز است، دور از انتظار نیست. به این معنی که با ایجاد هر تغییر در سیستم اقتصادی، آسیب‌پذیری در آن سیستم امری طبیعی به حساب می‌آید. محاسبه آسیب‌پذیری اقتصادی (Economic Vulnerability-EV) و ER منجر به محاسبه شدن ریسک مطلق حاصل از شوک‌های داخلی یا خارجی می‌شود و این امر نتیجه‌ای از آسیب‌پذیری‌های ذاتی است که کم و بیش توسط سیاست‌های جمعی و عمومی به وجود آمده‌اند. انعطاف‌پذیری اقتصادی(ER) به اندازه کشورها بستگی دارد. کشورهای کوچک و جزیره‌ای بیشتر در معرض آسیب‌پذیری هستند. در حالی که کشورهایی که دارای بیشترین ER هستند راحت‌تر می‌توانند با شوک‌های خارجی مقابله کنند. به‌طور خلاصه و مفید می‌توان گفت که انعطاف‌پذیری زمینه‌های زیر را شامل می‌شود:
• بازیابی سریع بعد از یک شوک
• مقاومت در مقابل اثرات یک شوک
• در حالت کلی، اجتناب کردن از شوک‌ها (ایمنی، دیوار آتش جداکننده یا برطرف‌کننده شوک‌ها)
یک زمینه کلی و کامل‌تر از انعطاف‌پذیری اقتصادی باید هردو عامل شوک‌های داخلی و خارجی را برای سیستم اقتصادی مدنظر قرار دهد. به همی ن دلیل است که عناصر مربوط به شوک‌های داخلی را که ممکن است درون یک اقتصاد ملی رخ دهند و رابطه‌های مستقیم یا غیرمستقیمی با شوک‌های خارجی داشته باشند، به حساب آورده و در مدل اقتصادی وارد می‌شود.
رابطه بین انعطاف‌پذیری و آسیب‌پذیری
عوامل بسیار زیادی بر انعطاف‌پذیری و آسیب‌پذیری اقتصادی تاثیر گذاشته و رابطه این دو یک ارتباط چند وجهی است. تجزیه و تحلیل جامع از رابطه بین آسیب‌پذیری و انعطاف‌پذیری نیازمند مطالعه همزمان و دقیق تمامی جنبه‌های مورد نظر است. ممکن است اکثر متخصصان این دو عامل را بسیار نزدیک به هم در نظر بگیرند، اگرچه برخی از آنها هم این امر را قبول ندارند. در جدول همراه و بر اساس نتایج مطالعه Zaman and Vasile (۲۰۱۲) نسبت شاخص انعطاف‌پذیری به شاخص آسیب‌پذیری کشورها ارائه شده است. در این جدول کشورها به چهار گروه تفکیک شده‌اند.
• بر اساس این شاخص، کشورهایی دارای انعطاف‌پذیری اقتصادی بسیار بالایی (VHER) هستند که انعطاف‌پذیری آنها بیش از سه برابر آسیب‌پذیری‌شان باشد. سه کشور اول از این دسته به ترتیب چین، ایالات متحده و آلمان هستند.
• در صورتی که مقدار این شاخص بین ۲ و ۳ باشد، کشورها دارای انعطاف‌پذیری بالا(HER)، خواهند بود. کشورهای لهستان، نیوزیلند و سوئد در صدر این گروه قرار دارند.
• کشورهای با شاخص بین ۱ و ۲ در گروه کشورهای دارای انعطاف‌پذیری متوسط (MER) تقسیم‌بندی می‌شوند. کشورهای هلند، دانمارک و بلژیک در ابتدای این لیست هستند.
• کشورهایی دارای انعطاف‌پذیری ضعیف (WER) هستند که آسیب‌پذیری آنها از انعطاف‌پذیری آنها بیشتر باشد. این گروه شامل کشورهای کمتر توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه می‌شود که بیش از کشورهای دیگر در معرض شوک‌های داخلی و خارجی هستند. ایران در گروه چهارم یعنی در طبقه کشورهای با انعطاف‌پذیری ضعیف قرار گرفته است و وضعیت مناسبی ندارد. این شاخص هشدارهای لازم را برای مسوولان کشور به صدا درآورده است. بنابراین لازم است وضعیت انعطاف‌پذیری ایران مورد بررسی دقیق‌تر و جامع‌تری قرار گیرد.
نتیجه‌گیری
• محاسبه شاخص‌های انعطاف‌پذیری اقتصادی(R) و آسیب‌پذیری اقتصادی پیچیده بوده و همبستگی متقابلی دارند.
• محاسبه مقادیر شاخص‌های انعطاف‌پذیری اقتصادی و آسیب‌پذیری اقتصادی نیازمند روش‌های پیچیده کیفی و کمی است تا بتوان ترکیبی از آنها را در سطح ملی، منطقه‌ای و سطح خرد بررسی کرد.
• R و V نیازمند سیستم‌های انطباقی پیچیده‌ای برای پاسخ دادن به فشار و کرنش، رسیدن به پویایی و تعادل اقتصادی جدید و پایداری دامنه‌ها است.
• مقادیر شاخص‌های انعطاف‌پذیری اقتصادی و آسیب‌پذیری اقتصادی برای اقتصادهای کوچک و بزرگ باهم تفاوت دارند و از طریق این مقادیر قضاوت‌های مفیدی را برای به کارگیری استراتژی‌های مناسب و کارآ به دست می‌دهند.
• توسعه بیشتر در ابعاد تئوری و عملی شاخص‌های انعطاف‌پذیری اقتصادی و آسیب‌پذیری اقتصادی نیازمند بهبود اساسی در داده‌های آماری و اطلاعات اقتصادی، جمع‌آوری و پردازش، جهت تجزیه و تحلیل عمیق هم‌افزایی و همکاری بین ریسک‌ها و عدم قطعیت تحت شرایط افزایش وابستگی متقابل اقتصاد بین‌المللی است. همچنین برای بررسی این داده‌ها باید نابرابری‌ها و پراکنش‌های اجتماعی و محیطی را در نظر گرفت.
ارسال نظر