بهره‌وری پایین خدمت وظیفه

دکتر علینقی مشایخی

استاد دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه شریف

لایحه خدمت اجباری نظام وظیفه در سال ۱۳۰۳ توسط پهلوی اول به مجلس شورای ملی چهارم ارائه شد و در تاریخ ۱۶ خرداد سال ۱۳۰۴ به تصویب رسید. این قانون در شرایطی به اجرا درآمد که ایران فاقد هر گونه ارتش منظم برای دفاع از مرزهای خود بود و این قانون در جهت تامین نیروی نظامی و تشکیل ارتش تصویب شد. امروز قانون خدمت نظام وظیفه ۹۰ سال پس از تصویب و اجرای آن همچنان با اندک تغییراتی در کشورمان اجرا می‌شود. سالانه بیش از ۸۰۰ هزار سرباز در نقاط مختلف کشور وارد خدمت سربازی می‌شوند و حدود یک میلیون و چهارصد هزار نفر در حال گذراندن دوره سربازی هستند. با نگاهی به سایر کشورهای دنیا می‌توان دریافت که ۱۲۳ کشور قانون سربازی اجباری را لغو کرده‌اند و در بین تمامی کشور‌ها ۱۷ کشور هستند که مدت خدمت سربازی در قانون این کشور‌ها بیش از یک سال است.

بررسی ابعاد اقتصادی قانون خدمت نظام وظیفه یا به عبارت دیگر بررسی هزینه-فایده به‌کارگیری یک میلیون و چهارصد هزار نیروی جوان در سنی که بیشترین ظرفیت یادگیری را دارند، دارای ابعاد مختلفی است که در این یادداشت به اهم موارد آن اشاره خواهیم کرد. دوره سربازی برخی هزینه‌های پنهان را به جامعه و جوانان تحمیل می‌کند. هزینه‌های پنهان، آن چیزی است که در حسابداری ثبت نمی‌شود و از هزینه‌های حسابداری متمایزند. هزینه‌های پنهان قانون سربازی اجباری شامل آسیب‌های اجتماعی، آسیب‌های روانی فرد، هزینه فرصت نیروهای به‌کار رفته (یعنی اگر فرد در نیروهای نظامی مشغول به کار نشود چه میزان ارزش افزوده تولید خواهد کرد)، بالا رفتن سن ازدواج، خروج نخبگان از کشور و ادامه تحصیل بی‌رویه مشمولان سربازی در دانشگاه‌ها برای عقب انداختن سربازی و مواردی از این قبیل را می‌توان به‌عنوان هزینه‌های پنهان این قانون برشمرد. از طرف دیگر بهره‌وری نیروی جوان در دوران سربازی بسیار پایین است و اکثر جوانان به‌خصوص گروه تحصیلکرده، از اتلاف وقتشان در دوران سربازی شکایت می‌کنند. اکثر نیروهای تحصیلکرده احساس می‌کنند که در دوران سربازی مدت کمی از روز را به کاری مشغول می‌شوند که مناسب توانایی آنها نیست و بقیه روز را به بیکاری یا رفت و آمد به محل خدمت سپری می‌کنند. اگر ۱۸ ماه یا دو سال وقت جوانان با دوره سربازی اجباری بیهوده تلف نشود و آن دسته از آنها که امکان دارند بتوانند در آن مدت به کار و حرفه‌ای مشغول شوند یا تحصیل کنند نتایج آن هم برای اقتصاد جامعه و هم برای خود آن افراد بسیار بیشتر می‌شود.

البته دفاع از مرزهای کشور امر مهم و مقدسی است. ولی برای آن منظور «باید نیروهای مسلح شامل ارتش و سپاه توسط نیروهای حرفه‌ای و تمام وقت تقویت شوند. قطعا نیروهای نظامی و تمام وقت و حرفه‌ای کار دفاع از کشور را با کیفیت بهتر و بهره‌وری بالاتری انجام می‌دهند. برای آمادگی کشور جهت دفاع از مرزها، می‌توان برای همه جوانان، طی کردن دوره آموزش نظامی را که معمولا بیش از سه ماه نیست، اجباری کرد. آنگاه در زمانی که مرزهای کشور مورد تهدید قرار گیرد، می‌توان در صورت لزوم با بسیج نیروهای مردمی که دوره آموزشی را نیز دیده‌اند به دفاع از کشور برخاست. با تغییر قانون سربازی اجباری و تقویت نیروهای مسلح کشور به‌صورت سرباز حرفه‌ای و اجباری کردن سه ماه آموزش نظامی برای هر شهروند ایرانی که به سن ۱۸ یا ۲۰ سال می‌رسد، می‌توان ضمن جلوگیری از هدر رفتن وقت جوانان و تحمیل هزینه‌های پنهان به آنها و جامعه از توان دفاعی خوبی نیز برخوردار بود.