سه ویژگی‌ پول‌های کثیف

احمد حاتمی‌یزد

رئیس اسبق بانک صادرات

پول کثیف شاخصه‌های روشنی دارد که در عملیات اقتصادی و بانکی سایر کشورها نیز با تعریف مشخصی معرفی می‌شود. در کشوری نظیر آلمان که به‌عنوان یک کشور منضبط در زمینه پولی و بانکی شناخته می‌شود، سه شرط تعیین کرده‌اند که اگر پولی هر کدام از این سه شرط را نداشته باشد، پول سیاه نامیده می‌شود. به واسطه فعالیت در یک بانک ایرانی فعال در آلمان، به مدت ۱۰ سال در این کشور حضور داشتم و با ضوابط و مقررات پولی و بانکی این کشور اروپایی آشنایی دارم. مطالعات در این زمینه نشان می‌دهد که آلمانی‌ها ۳ تعریف مشخص برای پول سیاه دارند. این تعاریف در بسیاری از کشورهای دیگر نیز صادق است و می‌توان آن را مبنای درستی برای تعیین وضعیت پول در هر کشوری دانست.

1-پرداخت مالیات: اگر پول و درآمدی وجود داشته باشد که مالیات آن پرداخت نشده باشد، ‌پول سیاه نامیده می‌شود. مالیات اولین شاخصه برای تمیز بودن پول است. اگر درآمد و پولی در اقتصاد به دست آمده باشد که طبق قانون گوشه‌ای از ان بابت مالیات به دولت پرداخت نشده باشد، آن پول سیاه تلقی می‌شود. در این راه مهم نیست که آیا درآمدی از مالیات معاف است یا خیر. ممکن است بخشی مانند صادرات از مالیات معاف باشد؛ اما باید آن درآمد در سیستم مالیاتی اظهار شود و سپس برای آن مالیات صفر مورد محاسبه قرار گیرد و تمام پول برای صاحبش قابل استفاده باشد؛ اما اگر بخشی که از مالیات معاف است بدون اظهار به هزینه آن درآمد بپردازد به‌عنوان دارنده پول سیاه مورد تعقیب قرار می‌گیرد.

2- ثبت در دفاتر حسابداری اشخاص: دومین شرط برای تمیز بودن پول، ثبت درآمد است. هر درآمدی که به ثبت نرسیده باشد در آلمان پول سیاه نامیده می‌شود. تقریبا امکان ندارد که خردترین درآمد در سیستم معاملاتی این کشور بدون ثبت در صندوق‌های فروش انجام شود. یک بار در این کشور تقاضای تعمیر دوچرخه فرزندم را داشتم؛ اما صاحب فروشگاه گفت که چون صندوق را بسته حاضر نیست هیچ خدماتی ارائه دهد. اطلاعات صندوق به‌طور ماهانه در اختیار حسابدار قرار می‌گیرد و از آن طریق به اداره مالیات منتقل می‌شود.

3- شفاف بودن ماهیت معامله مطابق قانون: سومین شرط برای تمیز بودن پول این است که منشا آن شفاف باشد. منشا هر درآمدی باید شفاف و قابل رسیدگی باشد تا مشخص شود که از راه غیرقانونی به‌دست نیامده است. پولی که این قابلیت را نداشته باشد مشکوک است به اینکه از راه‌های غیرقانونی کسب شده باشد. بر همین اساس است که بانک‌ها به هرگونه پول چمدانی مشکوک می‌شوند. معتقدند پولی که منشا نامشخصی دارد و به‌طور چمدانی حمل شده از راه‌های نظیر رشوه و قاچاق به دست آمده است. حتی بانک‌ها در ارائه پول نقد به مشتریان تا سقف مشخصی مجاز هستند. اگر صاحب حساب بخواهد مبلغ بالایی از پول داخل حساب خود را به‌طور اسکناس دریافت کند، این امکان برایش وجود ندارد. حتما باید از ابزارهای بانکی نظیر حواله و سایر اسناد رسمی بهره ببرد تا مسیر این پول قابل ردیابی و شفاف باشد. طبیعی است که دارندگان پول سیاه یا چمدانی بعد از کسب درآمد از راه‌هایی نظیر قاچاق بخواهند پول خود را وارد بانک کنند. به محض اینکه این اتفاق رخ دهد به این معنی است که پول سیاه تبدیل به پول تمیز شده است که به این عملیات پولشویی گفته می‌شود.

سه عاملی که ذکر شد شروطی هستند که در کشور با انضباط آلمان به‌عنوان شروط تمیز بدون پول شناخته می‌شود. اگر حتی یکی از این موارد برای درآمد یا پولی صادق نباشد، آن را پول سیاه می‌نامند و تحت پیگرد قرار می‌دهند. پولشویی برای صاحبان پول سیاه مرحله‌ای از کار محسوب می‌شود که در این نقطه باید با نظم در سیستم حسابداری و مدیریت بانکی این عملیات را برای صاحبان پول سیاه دشوار و ناممکن ساخت. امروزه پولشویی در تمام دنیا جرم محسوب می‌شود. بانک‌ها موظفند از نقل و انتقال پول سیاه جلوگیری کنند به این منظور بانک‌ها از دریافت و پرداخت مبالغ کلان به‌صورت نقد و اسکناس خودداری می‌کنند حداکثر مبلغ قابل پرداخت نقدی در شعب بانک‌های ایران ۱۵ میلیون تومان و در اروپا معادل پنج هزار یورو است. البته در ایران این قانون به درستی اجرا نمی‌شود و ممکن است برخی بتوانند بیشتر از حد تعیین شده پول نقد دریافت کنند. دریافت و پرداخت مبالغ کلان حتما باید از مجاری بانکی صورت پذیرد و بانک‌ها موظفند اسناد مربوط به هر پرداخت را مورد بررسی قرار دهند تا نسبت به مشروعیت آن اطمینان حاصل کنند. اسنادی از قبیل فاکتور خرید، قرارداد اجاره، فیش حقوقی، اوراق سهام و غیره پیش از ارسال حواله بانکی مربوطه مورد رسیدگی قرار می‌گیرد.

درصورتی که بانک آگاهی پیدا کند که وجوه حاصل از معاملات نامشروع و غیرقانونی مانند رشوه، اختلاس، فروش اسلحه، مواد مخدر یا اموال مسروقه به حساب بانکی شخصی واریز شده بلافاصله به پلیس و مراجع قضایی گزارش می‌شود. به همین دلیل بانک‌ها در دنیا کمیته ضد پولشویی برای پیگری این امور تشکیل می‌دهند. ایجاد کمیته ضدپولشویی Anti-Money laundering در هر بانک یکی از شروط اساسی برای صدور مجوز فعالیت بانک به‌شمار می‌رود. قبل از تشکیل این کمیته مجوز فعالیت به بانک داده نمی‌شود. در ایران این شرط وجود ندارد به همین دلیل چندان توجهی به آن نمی‌شود. بانک مرکزی ایران قوانین و دستورالعمل‌هایی برای مقابله با پولشویی به بانک‌ها و شرکت‌ها ابلاغ کرده، اما تقریبا می‌توان گفت هیچ کدام از آنها در نظام بانکی ما دقیق و کامل اجرایی نمی‌شود و در حال حاضر نمی‌توان به سهولت پول سالم و شفاف را از کثیف شناسایی کرد. در حالی که اگر شما بخواهید در یک بانک خارجی حساب باز کنید با یک پروسه دقیق و طولانی روبه‌رو می‌شوید که نام آن KYC(Know your costumer است. مثلا یک شرکت برای ایجاد حساب باید لیست تمامی سهامداران، مدیران، آدرس شرکت و... را با ارائه اسناد مثبته اعلام کند، دقیقا برخلاف اینجا که شرکت‌های بسیاری با آدرس‌های دروغی یا سرمایه‌گذاران و مدیران غیرواقعی ایجاد شده‌اند و در سال‌های اخیر وام‌های هنگفتی از سیستم بانکی دریافت کرده‌اند. صدها شرکت تو در تو ایجاد شده که هر کدام سهامدار دیگری هستند. در حالی که این موضوع به هیچ عنوان در نظام بانکی دنیا قابل قبول نیست.