فرصت‌ها و تهدیدات بانک‌های خارجی

سید محسن طباطبایی مزدآبادی

دبیر انجمن علمی اقتصاد شهری ایران

با امضای برجام، امکان سرمایه‌گذاری و ورود بانک‌های خارجی به کشور که قبل از اعمال تحریم‌ها نیز تمایلاتی از سوی کشورهای خارجی در این خصوص اعلام شده بود، پدید آمده و لازم است درخصوص این مساله نوظهور و فرصت‌ها و تهدیدهای پیش‌رو، ارزیابی‌هایی صورت بگیرد تا بتوان از این فرصت احتمالی، به نحو مناسبی در راستای رونق اقتصادی کشور بهره‌گیری کرد.

برای تحلیل مناسب، بهتر است وضعیت کنونی نظام بانکی کشور مورد توجه قرار بگیرد. نظام بانکی کشور متشکل از بانک‌های دولتی، خصوصی و نیز مؤسسات مالی و اعتباری خصوصی است که اجازه تأسیس این نهادهای پولی با رعایت ضوابط از سوی بانک مرکزی داده می‌شود و نظارت‌های قانونی از سوی نهادهای نظارتی همچون بانک مرکزی و نیز سازمان بازرسی کشور اعمال می‌شود. شورای پول و اعتبار نیز به‌عنوان بالاترین مقام پولی کشور نظارت بر عملکرد بازار پول و نیز تعیین نرخ ذخیره قانونی و نرخ سود سپرده‌های بانکی را بر عهده دارد. در واقع بازار بانکی ایران به نحوی بازار مدیریت شده است و با بازار آزاد بانکی در برخی کشورها فاصله دارد.

در فضای بین‌المللی نیز برخی توصیه‌های نظارتی به بانک‌ها از سوی نهادهای نظارتی بین‌المللی ارائه ‌می‌شود که مقوم شفافیت و بهبود عملکرد بانک‌ها و نیز رعایت حقوق مشتریان بانکی است. کمیته بازل به‌عنوان عالی‌ترین نهاد بین‌المللی نظارت بانکی که متشکل از نمایندگان ارشد بانک‌های مرکزی تعدادی از کشورهای عمده صنعتی دنیا است، توصیه‌های نظارتی خود را در زمینه‌های مختلف به تمام بانک‌های جهان اعلام می‌دارد تا به نحوی منجر به سالم‌سازی و همگرایی عملکرد بانک‌ها شود. توصیه‌های نظارتی کمیته بازل تحت عنوان اصول کمیته بازل به‌خصوص در زمینه عملیات بانکی، مدیریت نقدینگی، شناسایی مشتریان در بانکداری متعارف و بانکداری الکترونیکی با وجود هزینه‌های قابل‌توجه برای بانک‌ها، توسط بانک‌های کشورهای مختلف رعایت می‌شود و از این‌رو شبکه‌های قوی، منسجم و کارآ از عملیات‌های بانکی به‌وجود می‌آید.

حال با توجه به این موارد، تهدیدها و فرصت‌های حضور بانک‌های خارجی در کشور چه می‌تواند باشد؟یکی از فرصت‌های مهم این موضوع، نقشی است که بانک‌های خارجی می‌توانند در مبادلات مالی بین‌المللی بازی کنند. عملیات مالی تجارت بین‌الملل در صورت قطع روابط بانکی بسیار پرهزینه شده و سودآوری تجارت را بسیار کم سود می‌کند. به‌عنوان مثال هزینه مبادلات مالی در خارج در حدود ۱۰ تا ۲۰ دلار است، در حالی که در ایران این رقم به حدود ۱۰ درصد کل مبلغ مبادله نیز می‌رسد. هرچه ارتباطات بانکی قوی‌تر بوده و حتی بانک‌های یکسان در کشورهای مبدأ و مقصد وجود داشته باشند، کاهش در هزینه‌های مبادلات مالی بسیار بیشتر خواهد بود. ورود بانک‌های خارجی به‌خصوص بانک‌هایی با شعب متعدد در کشورهای مختلف می‌تواند در کاهش هزینه‌های مبادلات مالی لازم برای تجارت بین‌المللی کشور بسیار موثر باشد.

از سوی دیگر ورود و سرمایه‌گذاری بانک‌های خارجی در کشور به نحوی منجر به افزایش حس امنیت سرمایه‌گذاری خارجی و افزایش اعتماد اقتصادی بین‌المللی به کشور شده و در ورود سرمایه‌های خارجی در ابعاد مختلف بسیار موثر است. یکی دیگر از مزایای مهم ورود بانک‌های خارجی، ورود صنعت نوین بانکداری به‌همراه تکنولوژی‌های مورد استفاده در ارائه خدمات نوین بانکی است که در افزایش رقابت بانک‌ها در ارتقای خدمات خود به مشتریان بسیار موثر خواهد بود. همچنین مدیریت نقدینگی و استفاده از راهکارهای فنی و تکنیکی معتبر و کارآ در کاهش ریسک‌های عملیاتی و اعتباری و نیز کاهش ریسک شناسایی مشتریان می‌تواند در تغییر رویکردهای بانک‌های داخلی در مدیریت بهتر بانکی مهم و موثر باشد.

از سوی دیگر، شرایط بازار بانکی کشور برای حضور بانک‌های خارجی اشکالات و تهدیداتی نیز به دنبال خواهد داشت. یکی از این موارد عدم رعایت استاندارد‌های ملی و بین‌المللی در عملکرد بانکی توسط بانک‌های داخلی است که عدم نظارت‌های دقیق از سوی دستگاه‌های نظارتی نیز در این عامل بسیار موثر است. این عدم نظارت‌ها و عدم رعایت استانداردهای بانکی از جمله کفایت سرمایه و... توازن رقابت را به هم زده و منجر به کاهش تمایل بانک‌های خارجی به حضور در بازار بانکی ایران خواهد شد. از سوی دیگر ممکن است الزام بانک‌ها به انجام تعهدات تکلیفی از سوی دولت یا شورای پول و اعتبار نیز به عدم تمایل بانک‌های خارجی دامن بزند. یکی از موارد مهم در عدم ورود بانک‌های خارجی به بازار بانکی کشور فضای نااطمینانی است که منجر به عدم ورود سرمایه‌های کلان بانک‌های خارجی به کشور خواهد شد و عملا مزیت‌های اقتصادی انتظاری برای کشور در ابعاد خرد و کلان نیز به دست نخواهد آمد. از دیگر موارد مهم الزام بانک‌ها به فعالیت در چارچوب قانون بانکداری بدون ربا است که به دلیل اختلاف در مبانی بانکداری در ایران و خارج از کشور(کشورهای غیرمسلمان) احتمال بروز اختلافات به‌خصوص در نوع قراردادهای بانکی وجود دارد که لازم است در این‌خصوص تدابیری از سوی مراجع نظارتی بانکی و شورای فقهی بانک مرکزی و حتی بانک‌های خصوصی اندیشیده شود.

یکی دیگر از تهدیدهای مهم در ورود بانک‌های خارجی، افزایش تمرکز جغرافیایی این بانک‌ها در هدف قراردادن سودآوری بالاتر توسط این نهادهای پولی و سوق پیدا کردن به سمت بنگاه‌داری است. بنای عملکردی بانک‌های خارجی بر سودآوری؛ به همراه نظارت‌های ضعیف نهادهای نظارتی بانکی می‌تواند موجبات تمرکز و عدم توازن جغرافیایی بانک‌ها را فراهم کرده و از طریق افزایش بنگاه‌داری بر عملکرد بازارهای مهم اقتصادی از جمله ارز، طلا و کالاهای غیرمنقول و سرمایه‌ای اثرات منفی از خود برجای بگذارد.

با توجه به این تهدیدات و فرصت‌ها، لازم است درخصوص ورود بانک‌های خارجی به بازار بانکی کشور از یکسو جهت استفاده از فرصت‌های پیش‌رو شرایط بوروکراسی فراهم شده و از سوی دیگر سازوکارهای لازم برای افزایش رقابت بانکی به گونه‌ای که مشکلات و تهدیدات حضور این بانک‌ها حداقلی شود، تدوین و طراحی شود.